Στέλιος Παπαθανασόπουλος, Ηλίας Αθανασιάδης, Μαρία Ξενοφώντος

 

Στον απόηχο των αναταράξεων που έχουν προκαλέσει οι συνεχείς αποκαλύψεις του πρώην τεχνικού συμβούλου της Yπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας (ΝSA) των ΗΠΑ Έντουαρντ Σνόουντεν για τις μαζικές παρακολουθήσεις που πραγματοποιούσε η κρατική υπηρεσία, η προστασία της ιδιωτικότητας στη νέα τεχνολογική πραγματικότητα του 21^ου αιώνα έχει αναδειχθεί σε ένα από τα κυρίαρχα θέματα του δημόσιου διαλόγου. Με την αλματώδη εξέλιξη του Web 2.0, των «έξυπνων κινητών», της υπολογιστικής του νέφους (cloud computing) και την άνοδο του «Διαδικτύου των Πραγμάτων» (Internet of Things) το πρόταγμα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στην εποχή των Big Data[i] επανανοηματοδοτείται ταυτόχρονα με την αποδόμησή του από κάποιους που θεωρούν υπερβολική και ανώφελη τη σημασία που του αποδίδεται.[ii]

Στο ρευστό επικοινωνιακό περιβάλλον της παραγωγής, συγκέντρωσης, εξόρυξης και διασύνδεσης δεδομένων από πληθώρα πηγών και συσκευών και ενώ τα κοινωνικά μέσα διευκολύνουν και προωθούν ολοένα και περισσότερο την τάση αυτοπαρουσίασης (Goffmann, 1959, 1967) του ψηφιακού πολίτη στο διαδίκτυο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι υπό ψήφιση το σχέδιο Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων ο οποίος θα αποτελέσει και το νέο κανονιστικό πλαίσιο της Ε.Ε..[iii]

 

Σε αυτό το πλαίσιο και ενώ τo Facebook παραμένει η πιο δημοφιλής ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης[iv] αρκετές έρευνες τα τελευταία χρόνια έχουν μελετήσει τη φύση της αυτοέκθεσης αυτής σε σχέση με το κοινωνικό κεφάλαιο (Bourdieu, 1985) που αποκομίζεται (Ellison, Lampe, Steinfeild, Vitak, 2010), τις ανησυχίες για την ιδιωτικότητα και τη φθίνουσα διάκριση δημόσιου/ιδιωτικού (boyd & Εllison, 2007). Άλλες μελέτες τονίζουν ότι οι αντιλήψεις για την ιδιωτικότητα επηρεάζουν την αυτο-αποκάλυψη στα κοινωνικά μέσα (Krasnova, Spiekermann, Koroleva και Hildebrand,2010,  όπως και Stutzman, Capra και Thompson,2011). Πιο συγκεκριμένα, επισημαίνουν ότι η ανησυχία για απειλές που έχουν σχέση με την ιδιωτικότητα οδηγεί σε μικρότερο βαθμό αυτοαποκάλυψης σε αυτά. Οι Thelwall και Wilkinson (2010) σημειώνουν ότι οι χρήστες κοινωνικών μέσων προσαρμόζουν την ορατότητα της διαδικτυακής τους συμπεριφοράς ή περιορίζουν την πρόσβαση στα προφίλ τους. Επιπλέον, η ανησυχία για την ιδιωτικότητα βρέθηκε να έχει μικρή ή καμία συσχέτιση με την αποκάλυψη πληροφοριών στο διαδίκτυο (Taddicken, 2014). Σύμφωνα δε με τους Christofides, Muise και Desmarais (2009) η ανάγκη για δημοφιλία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την αυτοαποκάλυψη και ο βαθμός εμπιστοσύνης και αυτοεκτίμησης καθορίζουν τον έλεγχο των πληροφοριών. Σε άλλη συναφή μελέτη, οι Liu, Ang και Lwin (2013) ανακάλυψαν ότι ο ναρκισσισμός είναι καθοριστικός παράγοντας που αυξάνει την αποκάλυψη προσωπικών πληροφοριών. Οι Blank, Bolsover και Dubois (2013, σ. 24) υποστηρίζουν, τέλος, ότι  «τα νεαρά άτομα είναι πολύ πιθανότερο σε σύγκριση με τους μεγαλύτερους να έχουν πάρει μέτρα να διαφυλάξουν την ιδιωτικότητά τους στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης».

 

Προφίλ έρευνας

Σε γενικές γραμμές, στην έρευνά μας εξετάσαμε το πώς, σε ποιο βαθμό, γιατί και σε ποιους αποκαλύπτουν τα προσωπικά τους δεδομένα στο Facebook οι φοιτητές στην Ελλάδα. Συμμετείχαν 291 φοιτητές ηλικίας 18-26 ετών σε αντιπροσωπευτικό δείγμα από όλες τις  Πανεπιστημιακές Σχολές του νομού Αττικής , εκ των οποίων το 47% ήταν άντρες και το 53% γυναίκες.

Τα κύρια ευρήματα της έρευνας:

Οι χρήστες κάνουν σαφή διάκριση μεταξύ των «φίλων» τους στο Facebook και των πραγματικών τους φίλων αξιοποιώντας πρωτίστως τη δυνατότητα συντήρησης του κοινωνικού κεφαλαίου η οποία επικεντρώνεται στη διατήρηση σχέσεων με άτομα που με τα οποία είχαν σχέσεις στο παρελθόν. Επιπλέον, σημαντική θέση έχει και η ενίσχυση του υπάρχοντος κοινωνικού κεφαλαίου είτε αυτό είναι η φοιτητική κοινότητα, φίλοι, συγγενείς. Στην ίδια κατεύθυνση με διεθνείς έρευνες (Mayer & Puller 2008, Papacharissi & Mendelson, 2011), από τις κατηγοριοποιήσεις των φίλων δεν προκύπτουν – τουλάχιστον για το συγκεκριμένο δείγμα – μορφές γεφύρωσης του κοινωνικού κεφαλαίου, καθώς οι χρήστες δεν αναφέρονται καθόλου σε αμιγώς «διαδικτυακούς» φίλους. Έτσι παρόλο που στο κοινωνικό δίκτυο εντοπίζεται η αίσθηση γεφύρωσης κοινωνικού κεφαλαίου και οι χρήστες έλκονται από την ιδέα της διασυνδεσιμότητας, οι ίδιοι δεν δείχνουν να χρησιμοποιούν το μέσο για να συνδεθούν με αγνώστους. Μάλιστα, μόνο το 22% των χρηστών δηλώνει ότι απαντά θετικά σε αιτήματα φιλίας που δέχεται από «αγνώστους» (Γρ.1).

Γράφημα 1: «Όταν σου ζητούν να γίνετε «φίλοι» άτομα που δεν ξέρεις συνήθως απαντάς όταν… »:

 

 

Στην πλειοψηφία τους οι χρήστες διατηρούν ημι-δημόσιους λογαριασμούς, με το 41% των χρηστών να έχουν ρυθμίσει το προφίλ τους να είναι ορατό από «φίλους φίλων» (Γρ. 2). Σημαντικό ποσοστό (39%) έχει, επίσης, επιλέξει το προφίλ του να είναι ορατό μόνο σε συγκεκριμένους «φίλους».

Γράφημα 2: Ποσοστιαία κατανομή των ρυθμίσεων απορρήτων που έχουν οι χρήστες στα προφίλ τους

Γράφημα 3: Ποσοστιαία κατανομή συχνότητας με την οποία οι χρήστες προσαρμόζουν τις ρυθμίσεις ιδιωτικότητας, ώστε κάποιοι από τους φίλους να μπορούν να δουν συγκεκριμένο περιεχόμενο:

 

Οι χρήστες, ωστόσο, εμφανίζονται να αξιοποιούν τις ρυθμίσεις αλλά και τις δυνατότητες που τους προσφέρει το μέσο να διαφυλάξουν τα προσωπικά τους δεδομένα (Γρ.4). Περισσότερο δημοφιλείς είναι οι λειτουργίες της αφαίρεσης κάποιας επισήμανσης (tag) που έχει γίνει στο προφίλ τους (92,1%) και οι ρυθμίσεις απορρήτου (91,4%).

Γράφημα 4: «Παρακαλώ υπόδειξε το βαθμό στον οποίο συμφωνείς ή διαφωνείς με τις παρακάτω δηλώσεις χρησιμοποιώντας τη σχετική κλίμακα»:

Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλοί χρήστες δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική ιδιωτικότητας των ιστοσελίδων που επισκέπτονται, καθώς ένα σημαντικό ποσοστό της τάξης του 30,9% δηλώνει ότι δεν τη διαβάζει και το 21,3% δηλώνει ότι συνήθως αδιαφορεί (Γρ.5).

Γράφημα 5: «Όταν σκέφτεσαι την πολιτική ιδιωτικότητας/ρυθμίσεις απορρήτου των ιστοσελίδων που επισκέπτεσαι τι σε εκφράζει από τα παρακάτω περισσότερο;»:

 

Οι φωτογραφίες είναι από τις πληροφορίες που οι χρήστες  δημοσιοποιούν περισσότερο (76,3%), ενώ εξίσου μεγάλη συχνότητα έχει και η δημοσιοποίηση των φίλων τους (60,5%) (Γρ.6).

Γράφημα 6: «Ποιες πληροφορίες έχεις ήδη αποκαλύψει (όταν έκανες εγγραφή ή απλά όταν χρησιμοποιείς το Facebook);»:

 

 

Ο τρόπος, ωστόσο, με τον οποίο διαχειρίζονται τις ρυθμίσεις απορρήτου για αυτές τις πληροφορίες δεν είναι ενιαίος γεγονός που υποδηλώνει ότι υπάρχει διακύμανση στο βαθμό προστασίας των προσωπικών πληροφοριών. Οι χρήστες μέσα από τη διαδικασία αποκλεισμού «φίλων» προσαρμόζουν την έκθεση των συγκεκριμένων δεδομένων σε κατηγορίες αποδεκτών ανάλογα με τη φύση της ίδιας της πληροφορίας.

Πίνακας 1: «Ποιες από τις πληροφορίες προσαρμόζεις να βλέπουν… »:

 

Τέλος, ως προς τους λόγους για τους οποίους οι χρήστες επιλέγουν να δημοσιοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες – σύμφωνα με τις αυθόρμητες απαντήσεις τους – η κοινωνικοποίηση, η αλληλεπίδραση με τους άλλους χρήστες, η δημιουργία διαδικτυακής ταυτότητας και προφίλ αποτελούν σημαντικά κίνητρα για τους χρήστες. Με τον τρόπο αυτό θεωρούν ότι ενισχύουν τη φήμη τους, δημιουργούν ένα «πληρέστερο» προφίλ, γίνονται «γνωστοί». Παράλληλα αποτελεί για αυτούς και ένα μέσο επίδειξης καθώς όπως αναφέρουν με αυτό τον τρόπο μπορούν να «εντυπωσιάσουν» τους φίλους τους.

 

Συμπεράσματα

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενθαρρύνουν την αυτοέκθεση και παρέχουν τη  δυνατότητα σε άτομα που ίσως δεν είναι στο άμεσο περιβάλλον του χρήστη ή/και βρίσκονται μακριά ή ακόμα και σε αγνώστους να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες για τους χρήστες τις οποίες εάν δεν ήταν συνδεδεμένοι με αυτούς δεν θα μάθαιναν ποτέ. Όπως καταδεικνύει η έρευνα, οι χρήστες παρά τις ανησυχίες που εκδηλώνουν ή τις επιφυλάξεις που έχουν σχετικά με τον τρόπο που το Facebook διαχειρίζεται τα προσωπικά τους  δεδομένα, θεωρούν ότι διατηρούν καταρχήν τον έλεγχο αυτών μέσα από την αξιοποίηση των ρυθμίσεων απορρήτου (privacy settings) και παράλληλα γιατί οι ίδιοι αισθάνονται ότι ελέγχουν ταυτόχρονα και το περιεχόμενο που δημοσιεύουν. Υπό αυτή την έννοια, παρόλο που οι ίδιοι αναγνωρίζουν ότι δημοσιεύουν προσωπικά τους δεδομένα, αυτό δεν φαίνεται να τους προσφέρει μεγάλη ανασφάλεια. Αυτό ίσως συμβαίνει γιατί αισθάνονται ότι «δραστηριοποιούνται» σε ένα – θεωρητικά ελεγχόμενο από αυτούς – οικείο περιβάλλον ή γιατί έχουν εμπιστοσύνη στην ικανότητά τους να διαχειριστούν οι ίδιοι τα προσωπικά τους δεδομένα.

Κοντολογίς, νέες προκλήσεις αναδύονται, λοιπόν, στο σύγχρονο επικοινωνιακό περιβάλλον της ψηφιακής οικειότητας και των νέων μορφών δημοσιότητας-ορατότητας αλλά και επιτήρησης. Στην πράξη, όπως έχει επισημάνει ο Thompson ζούμε σε μια εποχή όπου «το δημόσιο και το ιδιωτικό έχουν ανασυσταθεί ως πεδία πληροφόρησης και συμβολικού περιεχομένου» με συνέπεια τη δημιουργία «μιας πολύ ρευστής κατάστασης όπου τα όρια μεταξύ τους καθίστανται δυσδιάκριτα, διάτρητα και υπόκεινται σε διαρκή διαπραγμάτευση και ανταγωνισμό» (2011, σ. 49).

Η ιδιωτικότητα βρίσκεται σε μια συνεχή διαδικασία επανακαθορισμού, καθώς διαφαίνεται ότι αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα ιεραρχούν τη σημασία των προσωπικών πληροφοριών. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι χρήστες του διαδικτύου δεν ενδιαφέρονται πια για τον έλεγχο των προσωπικών τους δεδομένων καθώς δείχνουν να καταβάλλουν προσπάθειες για να τις προστατεύσουν. Αλλιώς ειπωμένο, το γεγονός της αλληλοδιείσδυσης δημόσιου-ιδιωτικού δεν συνεπάγεται ούτε την ακύρωση της σημασίας της προστασίας της ιδιωτικής σφαίρας ούτε το ότι δεν υφίσταται πλέον ανάγκη προστασίας της.

 

Mία εκδοχή του άρθου δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Δημοσιογραφία – Η ελληνική έκδοση του Columbia Journalism Review (2014) , Τεύχος 4 και 5, ΦΑΚΕΛΟΙ, εκ. Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις

 

Διαβάστε σχετικά:

Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ FACEBOOK

SELFIES: Η ΝΕΑ ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

 

Σημειώσεις:

 

[i] Για τα «Big Data» βλ. ενδεικτικά: CISCO, «Μεγάλες Δυνατότητες, Πρώτη Προτεραιότητα», 2/4/2013. Διαθέσιμο σε <http://www.cisco.com/web/GR/news/13/news_020413.html> [Προσβάσιμο 20/4/2014].

[ii] Bλ. ενδεικτικά Cohen, J. (2013). “What Privacy Is For”. Harvard Law Review, Vol. 126, Anderson, H. R., “The Mythical Right to Obscurity: A Pragmatic Defense of No Privacy in Public” (February 10, 2011). 7 I/S: A Journal of Law & Policy for the Information Society 543, Johnson, B. Privacy No Longer a Social Norm, Says Facebook Founder, GUARDIAN (Jan. 11, 2010), διαθέσιμο σε <http://www.theguardian.com/technology/2010/jan/11/facebook-privacy> [Προσβάσιμο 21/4/2014].

[iii] Βλ. European Commission – MEMO/14/186 12/03/201, “Progress on EU data protection reform now irreversible following European Parliament vote” [Δελτίο Τύπου]. Διαθέσιμο σε http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-14-186_en.htm> [Προσβάσιμο 20/4/2014].

[iv] Σύμφωνα με στοιχεία του Facebook, 1,32 δισ. είναι οι ενεργοί χρήστες του ανά μήνα. Βλ. σχετικά Facebook, 2014, “Key facts”. Διαθέσιμο σε<chs 223:  privacy combines both concepts. It distinguishes «s conceive privacy as transsubjective, as http://newsroom.fb.com/Key-Facts> [Προσβάσιμο 12/9/2014].