Της Ορσαλίας-Ελένης Κασσαβέτη

Πραγματοποιώντας μία αναδρομή στην παγκόσμια ψηφιακή αρχαιολογία, διαπιστώνεται ότι η πλατφόρμα διαμοιρασμού βίντεο youtube, υποβοηθούμενη από την τότε τεχνολογία των κινητών τηλεφώνων με δυνατότητες βιντεο-καταγραφής, περιελάμβανε αρχικά μία σειρά από ερασιτεχνικά βίντεο χρηστών[1]. Σύντομα σ’ αυτά, προστέθηκαν ψηφιοποιημένα μουσικά βίντεο του MTV και επίσημες βιντεο-κυκλοφορίες με συναυλίες από διάφορα μουσικά συγκροτήματα – εφόσον ο χρήστης διέθετε μία συσκευή video-recorder και είχε τη δυνατότητα να ψηφιοποιήσει το υλικό του, καθώς και να το ανεβάσει στο youtube, εάν του επέτρεπε η σύνδεσή του. Από τον Φεβρουάριο του 2005 έως και την πρώτη δεκαετία του 21^ου αιώνα, η ποικιλία των θεματικών στο youtube εμφανίζεται να είναι τεράστια και, επομένως, μόνο έως έναν βαθμό διαχειρίσιμη[2]. Χάρη στη χρήση λέξεων-κλειδιών και στη δημιουργία πολλαπλών καναλιών, ανεπίσημων και επίσημων, που σχετίζονται με πάσης φύσεως εταιρίες – οπτικοακουστικές και μη, το youtube εμφανίζεται ως ο τρίτος παγκοσμίως[3] σε επισκεψιμότητα ιστότοπος. Ένα νέο Wunderkammer[4](Δωμάτιο των Θαυμάτων) έχει γεννηθεί.

Ωστόσο, μέσα σε αυτό το αχανές σύμπαν των πληροφοριών, μουσικών βίντεο, κινηματογραφικών ταινιών και διαδικτυακών κινηματογραφικών σειρών, η ανάδυση των προσωπικών οπτικοακουστικών αρχείων από παλαιότερες δεκαετίες και το ανέβασμά τους στο youtube συνιστά μία τακτική των τελευταίων ετών που για ακόμα μια φορά συνδέεται άμεσα με τις τεχνολογικές εξελίξεις, όπως, λ.χ., στην κινητή τηλεφωνία, στα νέα προγράμματα επεξεργασίας ήχου και εικόνας, στις συσκευές ψηφιοποίησης μαγνητικής ταινίας. Με μία μικρή καθυστέρηση, η Ελλάδα[5] ακολουθεί κατά πόδας τη νέα διαμορφωμένη πραγματικότητα, με δημιουργίες λογαριασμών χρηστών και καναλιών, ανέβασμα ερασιτεχνικού ή επαγγελματικού οπτικοακουστικού υλικού. Σύντομα, ανεβαίνουν στο youtube ψηφιοποιημένες βιντεο-λήψεις κυρίως από τη δεκαετία του 1980 προερχόμενες από προσωπικά αρχεία. Τα βιντεο-αρχεία περιλαμβάνουν σκηνές από την καθημερινή ζωή με επικέντρωση σε σημαντικά πολιτικά γεγονότα (λ.χ., εκλογές 1985), οικιακές συνεστιάσεις, αλλά και εκδηλώσεις μεγαλύτερου (καλλιστεία στη ντισκοτέκ Dorian Gray)[6] αλλά και πιο περιορισμένου βεληνεκούς (όπως, λ.χ., ο Σπύρος Ζαγοραίος σε νυχτερινό ξεφάντωμα σε κέντρο λαϊκής διασκέδασης)[7].

Ο ρόλος που διαδραματίζει το προσωπικό αρχείο διακρίνεται από διαφορετικές διαστάσεις, οι οποίες αφορούν στην ίδια τη φύση του μέσου και των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από τη χρήση του. Πλέον, στον 21^ο αιώνα με τη βιντεο-τεχνολογία να βρίσκεται πριν την οριστική εξαφάνιση, το βίντεο διαφοροποιεί τις αρχικές του προδιαγραφές για να επιτελέσει μία νέα λειτουργία: χωρίς να συμβιώνει συμπληρωτικά με την τηλεοπτική συσκευή και να διασπά το ατέρμονο παρόν και τη συγχρονική χρονικότητά της, αλλά και χωρίς να παράγει ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό προϊόν (λ.χ., βιντεοταινία) ως απαραίτητο συμπλήρωμά του, το βίντεο αποκτά μία νέα χρήση. Με την ψηφιοποίηση του υλικού του, ανακαλύπτει μία νέα διαδικτυακή διέξοδο, για να αποδώσει μία οπτικοακουστική εκδοχή της και να παράγει νοσταλγία. Μία νοσταλγία, η οποία, εκ των υστέρων, προκύπτει από μία διαφοροποίηση στις λειτουργίες και πρακτικές του ό,τι ονομάζουμε συλλήβδην «βιντεο-κουλτούρα»[8].

Η εξιδανίκευση του παρελθόντος και η ωραιοποίηση της νεότητας μίας δεκαετίας που συνεχίζει ακλόνητη να διακηρύττει την κοινωνική αλλά και αισθητική αυτοτέλειά της ενέχει αρκετούς κινδύνους ως προς την πρόσληψη του ίδιου του υλικού. Μία μικρή μελέτη των σχολίων σε σχετικά βίντεο που φιλοξενούνται στο youtube δίνει μία χαρακτηριστική εντύπωση για την εικόνα που έχουν σχηματίσει, νεότεροι αλλά και μεγαλύτεροι σε ηλικία χρήστες του ιστότοπου – οι τελευταίοι, δε, εμφανίζονται να είναι συχνά μάρτυρες των πεπραγμένων. Ακόμα κι αν αυτή η σύντομη καταγραφή του παρελθόντος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της εποχής, ενέχει το στοιχείο του αποσπασματικού και της υπεργενίκευσης τάσεων και καταστάσεων – κάτι που προκύπτει συχνά από την ίδια τη θέαση βιντεοταινιών και κινηματογραφικών ταινιών της δεκαετίας του 1980[9]: και αναφερόμαστε σε επίπεδο ιδιολέκτου, συμπεριφορών, αισθητικού κώδικα.

Στην εποχή που σειριοποιείται και εμπορευματοποιείται η μνήμη, η ανάμνηση και το παλαιό για να ξαναεμφανιστούν ως μία «ρετρό» εκδοχή του παρελθόντος[10], το ψηφιoποιημένο προσωπικό αρχείο[11] στο youtube προβάλλεται τιμής ένεκεν με σκοπό όχι μόνο ψυχαγωγικό. Περισσότερο, αξιολογείται ως μία ενδεικτική περίπτωση ενθύμησης, ως μία αφορμή ανασύστασης παλαιών χρόνων, αλλά και ως ένας εναλλακτικός δημιουργός της σύγχρονης ιστορίας. Καθώς το βάρος της νεότερης Ιστορίας έχει εστιάσει κατά κόρον στα ιστορικά γεγονότα της Κατοχής, του Εμφυλίου, η σύγχρονη ιστορία με τη βοήθεια ψηφιακών μέσων και πηγών δίνει λόγο σε «σιωπηλές» περιόδους της Ιστορίας και, προπάντων, στην καθημερινότητά της, η οποία, παραμερίστηκε εξαιτίας της οξύτατης πολιτικοποίησης των δεκαετιών που πέρασαν. Με επίσημες οπτικοακουστικές εκδοχές στην Ελλάδα, όπως, λ.χ., στα αρχεία των «Επικαίρων» στο Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο ή σε εκείνα της κρατικής τηλεόρασης, αλλά και στο εξωτερικό –βλ., λ.χ., τον ιστότοπο του www.archive.net, το ψηφιοποιημένο προσωπικό αρχείο αναδεικνύεται ως φορέας αντίστασης σε επίσημες εκδοχές αναπαράστασης και προτάσσει την εξατομικευμένη εκδοχή της – μία εκδοχή που σε συνδυασμό με άλλες αντίστοιχες και συμπληρωματικά με την επίσημη κατέχει αδιαμφισβήτητη σπουδαιότητα. Δεν είναι, εξάλλου, τυχαία και η ίδρυση του «αρχείου ερασιτεχνικού οπτικοακουστικού υλικού»[12] ως αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας το 2002 με σκοπό τη διάσωση και διάθεση, προβολή αλλά και μελέτη των ψηφιοποιημένων προσωπικών αρχείων.

Υπό αυτό το πρίσμα, οι προσωπικές καταγραφές αποτελούν ένα εξαιρετικό πολιτισμικό τεκμήριο[13] για τον νέο και παλιό ερευνητή και τον εκπαιδευτικό[14]. Ιδιαίτερα, όταν μία δεκαετία, όπως εκείνη του 1980, είναι «εικονοκεντρική»[15] και συνδεδεμένη με μία φαντασιακή εικόνα της κοινωνίας και του πολιτισμού της καθημερινότητας, όπως προκύπτει από τις οπτικακουστικές μυθοπλαστικές κατασκευές, φιλμ και βιντεοταινίες, τα οποία προβάλλονται, πωλούνται ή διατίθενται άνευ δικαιωμάτων ελεύθερα στο youtube. Το προσωπικό αρχείο λειτουργεί επικουρικά με τις γραπτές και προφορικές πηγές, και, πολύ περισσότερο από τη φωτογραφία, συνιστά ένα δείγμα μίας δoμής της αίσθησης[16] για μία παλαιότερη δεκαετία. Συνήθως, δεν προϋποθέτει κανένα ίχνος σκηνοθεσίας, παρά μόνο την επέμβαση του χειριστή της βιντεοκάμερας στο τι θα καταγράψει και πώς θα συναρμόσει το οπτικοακουστικό του υλικό. Εξαιτίας της ευελιξίας της βιντεο-κάμερας της εποχής, η εικόνα δεν είναι στατική, παρά φαίνεται ότι «τρέχει» ανάμεσα  σε πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις. Οι τυχαίες[17] λήψεις τους, ένα ζουμ στο μπροστινό τραπέζι σε ένα νυχτερινό κέντρο και η ενδυμασία των καθήμενων, η όψη μίας συνοικίας σε μία απρογραμμάτιστη καταγραφή από το μπαλκόνι ενός διαμερίσματος αποτελούν μία εξαιρετική πηγή πληροφοριών για τον οπτικό πολιτισμό και την οπτική κοινωνιολογία της εποχής. Μία καταγεγραμμένη πτυχή μίας δεκαετίας, που μας βοηθά στην ανασυγκρότηση της δομής της αίσθησής της: του συγκεκριμένου τρόπου με τον οποίοι τότε οι άνθρωποι ζούσαν και αισθάνονταν.

Επιπλέον, η ανάγκη ανεύρεσης ή και δημιουργίας μία σταθερής αφήγησης για τη ζωή της ελληνικής κοινωνίας εν μέσω κρίσης προκρίνει τη χρήση νέων μέσων που λειτουργούν ως μία ασφαλιστική δικλίδα στην αβεβαιότητα, στη διάλυση κοινωνικών και πολιτικών θεσμών και στην αισθητική ομοιομορφία. Η καταγραφή ευτυχέστερων σκηνών από ένα σταθερό και αισιόδοξο παρελθόν -ασχέτως, εάν εκείνο αποδείχτηκε χειρότερο των προθέσεών του και της αρχικής παρατήρησης- δρα κατευναστικά στους θεατές του παρόντος και τους προσφέρει μία διέξοδο για να αποδράσουν.

Πλέον, το διαδίκτυο και δη το youtube επιστρέφουν σε παλαιότερες τεχνολογικές χρήσεις – όπως, π.χ., σ’ εκείνη της βίντεο-συσκευής για εγγραφή και αναπαραγωγή- ενώ προτείνουν νέες χρήσεις. Με σταθερά βήματα, το ψηφιοποιημένο προσωπικό αρχείο βοηθά κάθε είδους θεατή να αναπροσαρμόσει την αντίληψη που έχει για το παρελθόν, συστήνοντας μία νέα προοπτική της Ιστορίας. Σε μία τέτοια θεώρηση, το youtube αναδεικνύεται σε ένα σημαντικό επικουρικό μέσο, ξεπερνώντας, όσο τουλάχιστον είναι δυνατόν, τη ρετρολαγνεία που προήλθε από διαφορετικές και βολικές αναγνώσεις και προσφέροντας ένα μικρό «κομμάτι» ζωής για όσους «πίστεψαν» στον κινηματογράφο ή και στα βιβλία. Ή, καλύτερα μία νοσταλγία με την οποία επανανοηματοδοτείται το παρόν, παράγοντας και παρέχοντας σε όλους γνώση[18] για το «εδώ και τώρα», αλλά και για το ίδιο το μέλλον.

[1] Graham, J. (2005), “Video websites pop up, invite postings”, USA TODAY, 21/11/2005,http://usatoday30.usatoday.com/tech/news/techinnovations/2005-11-21-video-websites_x.htm (προσπέλαση 17/6/2015). Επίσης, Cayari, C. (2011), “The YouTube effect: How YouTube has provided new ways to consume, create, and share music”, International Journal of Education & the Arts, 12(6), σσ.1-30.

[2] Βλ. τις μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς τις θεματικές των αναρτήσεων, τον ρόλο που διαδραματίζουν οι διαφημίσεις και την αύξηση του ποσοστού των χρηστών  στο “YouTube Facts & Figures (history & statistics)”, http://www.supermonitoring.com/blog/youtube-facts-and-figures-history-statistics/ (προσπέλαση 17/6/2015). Σχετικά με την υπεροχή του youtube ως προς λοιπούς ιστοτόπους με βίντεο ως τα τεχνικά χαρακτηριστικά και τη δημοτικότητα, βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_video_hosting_services (προσπέλαση 17/6/2015).

[3] Cayari, C. (2011), “The YouTube effect: How YouTube has provided new ways to consume, create, and share music”, International Journal of Education & the Arts, 12(6), σσ. 1-2.

[4] Gehl, R.W. (2009), “YouTube as Archive: Who Will Curate this Digital Wunderkammer?”, International Journal of Cultural Studies, 12(1), σσ. 43 – 60.

[5] Triliva, S., Varvantakis, C. & Dafermos, M. (2015), “YouTube, Young People, and the Socioeconomic Crises in Greece”, Information, Communication & Society, 18 (4), σσ. 407-423.

[6] https://www.youtube.com/watch?v=voM7f7ocf3

[7] https://www.youtube.com/watch?v=RLWIAbVp_ec

[8] Cubitt, S. (1991), Timeshift. On Video Culture, London & New York, Routledge.

[9] Κασσαβέτη, Ο. – Ε. (2014), Η ελληνική βιντεοταινία. Ειδολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις, Αθήνα, Ασίνη, σσ. 199-203.

[10] Baudrillard, J. (1994), Simulacra & Simulation, Michigan University Press, Michigan, σσ. 43-48, όπου το ρετρό σηματοδοτεί το τέλος της αλήθειας και της λογικής . Επίσης, Guffey, E. E. (2006), Retro. The Culture of the Revival, London, Reaktion Books, σ. 9, 122. Η Guffey παραπέμπει επιτυχώς στον μάνατζερ του ρετρό μουσικού σχήματος Sha-Na-Na, ο οποίος αναφέρει ότι «προφανώς το παρελθόν είναι απλότερο και λιγότερο επίπονο απ’ ό,τι το παρόν. Το έχουμε ζήσει. Σε έναν κόσμο με ελάχιστες εναπομείνασες αξίες, το παρελθόν τις προσφέρει και είτε ζεις με αυτές, είτε όχι».

[11] Αναφορικά στη θεώρηση του youtube ως «αρχείο» που διασώζει υλική και Άυλη πολιτιστική κληρονομιά, βλ. Pietrobruno, S. (2013), “YouTube and the Social

Archiving of Intangible Heritage”, New Media & Society, 15(8), σσ. 1259-1276.

[12] http://www.tonanonymon.gr/

[13] Williams, R. (2001), The Long Revolution, Ontario & Hertfordshire, Broadview Press, σ. 62. Σύμφωνα με τον Williams, η ανάλυση του πολιτισμού υπό το πρίσμα της τεκμηρίωσης διακρίνεται από μεγάλη σπουδαιότητα, «καθώς μπορεί να αποδώσει συγκεκριμένες αποδείξεις για το συνολικό σύστημα μέσα από το οποίο εκφράστηκε».

[14] Prensky, M. (2010), “The Longer View: Why You Tube Matters Why it is so important, why we should all be using it, and why blocking it hurts our kids’ education”, On The Horizon, Vol. 18 (2), σσ. 124-131.

[15] Βαμβακάς, Β. & Παναγιωτόπουλος, Π. (2014), «Η εικόνα ως τεκμήριο στις κοινωνικές επιστήμες. Η περίπτωση της δεκαετίας του ’80 στην Ελλάδα», στο Κομνηνού, Μ. & Ρήγου, Μ. (επ.), Πολιτικές της εικόνας. Μεταξύ εικονομαχίας και εικονολατρείας, Αθήνα, Παπαζήσης, σσ. 79-108.

[16] Williams, R. (2001), The Long Revolution, Ontario & Hertfordshire, Broadview Press, σ. 64.

[17] Jenks, C. (1995), “The Centrality of Eye in Western Culture: An Introduction”, στο Jenks, C. (ed.) (1995), Visual Culture, London & New York, Routledge, σσ. 1-25. Βλ. και τη σχετική διάκριση των Walker & Chaplin σε «μη διαμεσολαβημένη όραση», στην οποία βλέπει κανείς τον κόσμο, και σε «διαμεσολαβημένη», όταν βλέπει κατασκευασμένες εικόνες. Walker, J. A. & Chaplin, S. (1997), Visual Culture: An Introduction, Manchester & New York, Manchester University Press, σ. 22. Επίσης, σ. 23. Οι οπτικές αναπαραστάσεις διαφοροποιούνται από τη φυσική αντίληψη του κόσμου που μας περιβάλλει, καθώς αποτελούν «σκόπιμες, κωδικοποιημένες επικοινωνίες» και «αναπαραστάσεις κάποιου αντικειμένου, χωρου ή ανθρώπου».

[18] Hartley, J. (2009), “Uses of Youtube. Digital Literacy and the Growth of Knowledge”, στο Burgess, J. & Green, J. (eds) (2009), Youtube. On Line Video and Participatory Culture, Cambridge & Malden, Polity, σσ. 126-143.