Του Στέλιου Παπαθανασόπουλου

Έχει λεχθεί πολλές φορές ότι η τηλεοπτική ενημέρωση έχει συστηματικά υπονομεύσει τις παραδοσιακές αξίες της δημοσιογραφίας και, συνειδητά ή ασυνείδητα, στρέφεται προς τον εύκολο δρόμο της ειδησεογραφικής κάλυψης.

Παρόμοια συμπεριφορά καταγράφτηκε με την πρόσφατη στυγερή δολοφονία της μικρής Αννυ, την ευκολία κάποιων καναλιών να παρασυρθούν από το μέγεθος αυτού του ανείπωτου εγκλήματος και στο τέλος να πέσουν τα ίδια θύματα εξαπάτησης και παραπληροφόρησης. Αλλά αυτό έχει συμβεί πολλές φορές και από ό,τι φαίνεται θα ξανασυμβεί. Γιατί όμως αυτός ο τρόπος κάλυψης εμφανίζει τέτοια σταθερότητα; Αρκούν οι επικρίσεις ή έστω οι «συγγνώμες»; Η εμπειρία έχει καταδείξει ότι η καταδίκη και η αποπομπή δεν αρκούν. Το γεγονός ότι αυτού του είδους οι ειδήσεις δεν έχουν υποχωρήσει και δεν έχουν τεθεί σε δημοσιογραφική δυσμένεια, απαιτεί συζήτηση και διερεύνηση.

Γεγονός είναι ότι η υπερβολή, ίσως και η βλακεία, δεν γνωρίζουν σύνορα. Στα τηλεοπτικά δελτία των περισσότερων εμπορικών σταθμών του κόσμου μεταδίδονται συχνά ιστορίες για άτομα των οποίων οι ζωές απειλούνται για διάφορους λόγους και οι «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» ειδήσεις (εγκλήματα, καταστροφές κ.λπ.) δεν λείπουν από κανένα δελτίο ειδήσεων και βρίσκονται σε περίοπτη θέση στην ιεραρχία της θεματολογίας τους. Πώς όμως αυτές οι κακές ειδήσεις αποκτούν νόημα και σημασία; Ποιες ιδιαίτερες αφηγηματικές λειτουργίες και δημοσιογραφικές στρατηγικές τις παράγουν;

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει να εξετάσουμε τόσο τις συνθήκες της πρόσληψης του περιεχομένου των ειδήσεων όσο και τις συνθήκες παραγωγής του. Οι επικοινωνιολόγοι έχουν αναφερθεί στις συνθήκες που συνιστούν τα «καλά θύματα». Η συμπλοκή ανάμεσα σε έναν αδύναμο που προκαλεί συμπάθεια και σε ένα φαύλο που προκαλεί δυστυχία συμβάλλει στην παραγωγή του καλού θύματος. Οι περιστάσεις που προκαλούν θύματα πρέπει, επίσης, να γίνονται αντιληπτές ως απρόοπτες και τέτοιας σπουδαιότητας που να προκαλούν τη συμφορά.

Ομως, πίσω από όλα αυτά εντοπίζεται η γνωστή «ταύτιση», αφού το περιεχόμενο των ειδήσεων πρέπει να προσφέρει στο κοινό όχι μια θέση απλού θεατή αλλά εμπλοκής, καθώς προκαλείται συμπάθεια ή και ταύτιση.

Μπορεί επίσης να υποστηριχθεί ότι αυτές οι ιστορίες λειτουργούν διαφορετικά από τις «σοβαρές» ειδήσεις, τις ιστορίες για τον κόσμο της πολιτικής, των διεθνών υποθέσεων κ.λπ. Οι ειδήσεις θυμάτων λειτουργούν διαφορετικά. Τα σημεία ταύτισης φαίνεται να πολλαπλασιάζονται και γίνονται με μεγαλύτερη συχνότητα διαθέσιμα μέσα από τις ιστορίες συγγενών κ.ο.κ. Οι σοβαρές ειδήσεις αναφέρονται συνήθως όχι σε άτομα που βρίσκονται στο δικό μας πεδίο εμπειριών αλλά στους ισχυρούς, στις ελίτ. Αντίθετα, η πλειονότητα των ειδήσεων των θυμάτων αναφέρεται στην καθημερινότητά τους, που μας είναι οικεία.

Το έντονο ύφος και η συχνή αμετροέπεια μεγεθύνουν τους φόβους του κοινού καθώς εμφανίζεται ανάγλυφα μπροστά τους η πιθανότητα να αντιμετωπίσουν παρόμοιες καταστάσεις, με αποτέλεσμα να νιώθουν όλο και χειρότερα. Η συνολική εικόνα είναι ειρωνική: εκατομμύρια δαπανώνται για την παραγωγή των τηλεοπτικών δελτίων, αλλά μόνο ένα μέρος τους είναι πράγματι ενημερωτικό.

Έχει λεχθεί πολλές φορές ότι η τηλεοπτική ενημέρωση έχει συστηματικά υπονομεύσει τις παραδοσιακές αξίες της δημοσιογραφίας και, συνειδητά ή ασυνείδητα, στρέφεται προς τον εύκολο δρόμο της ειδησεογραφικής κάλυψης.

Παρόμοια συμπεριφορά καταγράφτηκε με την πρόσφατη στυγερή δολοφονία της μικρής Αννυ, την ευκολία κάποιων καναλιών να παρασυρθούν από το μέγεθος αυτού του ανείπωτου εγκλήματος και στο τέλος να πέσουν τα ίδια θύματα εξαπάτησης και παραπληροφόρησης. Αλλά αυτό έχει συμβεί πολλές φορές και από ό,τι φαίνεται θα ξανασυμβεί. Γιατί όμως αυτός ο τρόπος κάλυψης εμφανίζει τέτοια σταθερότητα; Αρκούν οι επικρίσεις ή έστω οι «συγγνώμες»; Η εμπειρία έχει καταδείξει ότι η καταδίκη και η αποπομπή δεν αρκούν. Το γεγονός ότι αυτού του είδους οι ειδήσεις δεν έχουν υποχωρήσει και δεν έχουν τεθεί σε δημοσιογραφική δυσμένεια, απαιτεί συζήτηση και διερεύνηση.

Γεγονός είναι ότι η υπερβολή, ίσως και η βλακεία, δεν γνωρίζουν σύνορα. Στα τηλεοπτικά δελτία των περισσότερων εμπορικών σταθμών του κόσμου μεταδίδονται συχνά ιστορίες για άτομα των οποίων οι ζωές απειλούνται για διάφορους λόγους και οι «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» ειδήσεις (εγκλήματα, καταστροφές κ.λπ.) δεν λείπουν από κανένα δελτίο ειδήσεων και βρίσκονται σε περίοπτη θέση στην ιεραρχία της θεματολογίας τους. Πώς όμως αυτές οι κακές ειδήσεις αποκτούν νόημα και σημασία; Ποιες ιδιαίτερες αφηγηματικές λειτουργίες και δημοσιογραφικές στρατηγικές τις παράγουν;

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει να εξετάσουμε τόσο τις συνθήκες της πρόσληψης του περιεχομένου των ειδήσεων όσο και τις συνθήκες παραγωγής του. Οι επικοινωνιολόγοι έχουν αναφερθεί στις συνθήκες που συνιστούν τα «καλά θύματα». Η συμπλοκή ανάμεσα σε έναν αδύναμο που προκαλεί συμπάθεια και σε ένα φαύλο που προκαλεί δυστυχία συμβάλλει στην παραγωγή του καλού θύματος. Οι περιστάσεις που προκαλούν θύματα πρέπει, επίσης, να γίνονται αντιληπτές ως απρόοπτες και τέτοιας σπουδαιότητας που να προκαλούν τη συμφορά.

Ομως, πίσω από όλα αυτά εντοπίζεται η γνωστή «ταύτιση», αφού το περιεχόμενο των ειδήσεων πρέπει να προσφέρει στο κοινό όχι μια θέση απλού θεατή αλλά εμπλοκής, καθώς προκαλείται συμπάθεια ή και ταύτιση.

Μπορεί επίσης να υποστηριχθεί ότι αυτές οι ιστορίες λειτουργούν διαφορετικά από τις «σοβαρές» ειδήσεις, τις ιστορίες για τον κόσμο της πολιτικής, των διεθνών υποθέσεων κ.λπ. Οι ειδήσεις θυμάτων λειτουργούν διαφορετικά. Τα σημεία ταύτισης φαίνεται να πολλαπλασιάζονται και γίνονται με μεγαλύτερη συχνότητα διαθέσιμα μέσα από τις ιστορίες συγγενών κ.ο.κ. Οι σοβαρές ειδήσεις αναφέρονται συνήθως όχι σε άτομα που βρίσκονται στο δικό μας πεδίο εμπειριών αλλά στους ισχυρούς, στις ελίτ. Αντίθετα, η πλειονότητα των ειδήσεων των θυμάτων αναφέρεται στην καθημερινότητά τους, που μας είναι οικεία.

Το έντονο ύφος και η συχνή αμετροέπεια μεγεθύνουν τους φόβους του κοινού καθώς εμφανίζεται ανάγλυφα μπροστά τους η πιθανότητα να αντιμετωπίσουν παρόμοιες καταστάσεις, με αποτέλεσμα να νιώθουν όλο και χειρότερα. Η συνολική εικόνα είναι ειρωνική: εκατομμύρια δαπανώνται για την παραγωγή των τηλεοπτικών δελτίων, αλλά μόνο ένα μέρος τους είναι πράγματι ενημερωτικό.

Δημοσιεύτηκε στα ΝΕΑ, 09/05/2015