Της Ιουλίας Ντάγκα

Την τελευταία δεκαετία οι ερευνητές επισημαίνουν τις ανησυχητικές διαστάσεις που μπορεί να προκύψουν από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου. Στην πράξη έχει αναδυθεί μια νέα μορφή εξάρτησης, η οποία σύμφωνα με τους Goldberg (1995) και Young (1996)  και αναφέρεται στην υπερβολική χρήση του διαδικτύου και στην πρόκληση της δυσθυμικής συμπεριφοράς και  προξενείται από την έλλειψη της ή την καταναγκαστική διακοπή της.   Ιδιαίτερα σήμερα που οι νέες τεχνολογίες κατακλύζουν κάθε δραστηριότητα του ατόμου είναι εύλογο πολλά άτομα να ασχολούνται με το διαδίκτυο  πολλή ώρα είτε αναγκαστικά λόγω της φύσης της δουλειάς τους, είτε από χόμπι (Widyanto & McMurran, 2004). Αναμφισβήτητα ο κοινωνικός αντίκτυπος του διαδικτύου είναι πλέον σημαντικός λόγω της ευρείας διάδοσής του  στις σύγχρονες κοινωνίες αφού πλέον αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μας. Είναι αξιοσημείωτο, πώς το διαδίκτυο προσφέρει ανωνυμία, εύκολη προσβασιμότητα, μικρό κόστος, απομονώνει από τον περίγυρο και εξελίσσεται σε χρόνια, προοδευτική ασθένεια, που οδηγεί σε διαταραχή  της συμπεριφοράς, έκπτωση σε βασικές κοινωνικές και ατομικές δραστηριότητες και προβλήματα στην οργάνωση της καθημερινότητας.  Όταν όμως  η χρήση του διαδικτύου δεν είναι λογική τότε εγκυμονεί κινδύνους και δυσμενείς επιπτώσεις,   όπως είναι ο εθισμός που καιροφυλακτεί  χωρίς ωστόσο να συγκαταλέγεται επίσημα στις ψυχικές διαταραχές. Το μεγάλο χρονικό διάστημα που ασχολείται κάποιος με το διαδίκτυο  μετατρέπει την εκπεμπόμενη γοητεία του διαδικτύου σε μια επικίνδυνη διαδικασία με πολλαπλασιαστικές,  αρνητικές συνέπειες στην οικογένεια, στην εργασία και τις σπουδές, αφού δημιουργεί απομόνωση και μονομανία.

Πιο συγκεκριμένα  η κατάσταση του εθισμού περιγράφει τους ενήλικες και ανήλικες που ξοδεύουν πολλές ώρες στο διαδίκτυο με δραστηριότητες, οι οποίες αφορούν στις σχέσεις, στην αναζήτηση πληροφοριών, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, στην οικονομική διαχείριση, στη διαφήμιση και στην  προβολή προϊόντων, προσώπων, θέσεων και ιδεών, ακόμα και ακατάλληλου υλικού κυρίως για ανήλικους. Αυτή η παθολογική ενασχόληση με το διαδίκτυο επηρεάζει  αρνητικά την ψυχική και σωματική υγεία των χρηστών και πρόκειται για μια μορφή εθισμού, που χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, η οποία  όμως,  ενώ ξεφεύγει από τον έλεγχο του ατόμου, τον κάνει να αισθάνεται  καλά και για αυτόν τον λόγο την ασκεί .Σχετίζεται με την άντληση αισθήματος ικανοποίησης , που συνοδεύεται από αύξηση χρόνου, ο οποίος καταναλώνεται για αυτό τον σκοπό.  Αυτό το είδος εξάρτησης πληροί τα κριτήρια μιας  παθογενούς κατάστασης, κατά την οποία ο εθισμένος χρήστης ασχολείται με το διαδίκτυο για χρονικό διάστημα και συχνότητα ,τα οποία είναι επικίνδυνα για τον ίδιο και το περιβάλλον τους .Οι λόγοι της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου μπορεί να σχετίζονται με προϋπάρχοντα στοιχεία της προσωπικότητας του, υποκείμενες ψυχικές διαταραχές (άγχος, κατάθλιψη, κοινωνική φοβία, κ.α), να είναι μία μαθημένη συμπεριφορά, που ενισχύθηκε από τον περίγυρο (π.χ., η τάση των γονέων να χρησιμοποιούν τον Η/Υ και το Διαδίκτυο για να αποσπάσουν τη προσοχή των παιδιών τους από  την τηλεόραση) ή ακόμη να ανήκει σε δυσλειτουργική οικογένεια. Αυτές οι ανάγκες δεν ικανοποιούνται με άλλο τρόπο ή ικανοποιούνται ευκολότερα με τη βοήθεια του Διαδικτύου. Μέσα από τη διαδικτυακή ενασχόληση ο χρήστης δημιουργεί μια ιδανική εικονική κατάσταση, που του επιτρέπει να δραστηριοποιείται  χωρίς περιορισμούς και άμεσες συνέπειες σε πολλαπλούς ρόλους εξασφαλίζοντας πάντα την ανωνυμία του, για αυτό και όταν απομακρύνεται από αυτή διακατέχεται από σύνδρομο στέρησης.

Βέβαια υπάρχουν  σαφείς ενδείξεις που πιστοποιούν τον εθισμό στο διαδίκτυο που οδηγεί αρκετά άτομα, ιδίως νεαρά, να θέλουν να περνούν όλο και περισσότερο χρόνο μπροστά στον υπολογιστή σε βάρος της παραγωγικής τους δραστηριότητας και της υγείας τους και συνεπακόλουθα τους οδηγεί στην παραμέληση των φίλων τους ,της οικογένειας τους και γενικά των υποχρεώσεων τοςυς. ι Το χειρότερο όλων διακινδυνεύουν την εργασία τους. Αυτό μπορεί να σχετίζεται με το σχολείο για τους ανήλικους, εφόσον ο μαθητής αντιμετωπίζει προβλήματα στη σχολική φοίτηση και κατά συνέπεια το μυαλό του είναι διαρκώς στο διαδίκτυο  είτε την εργασία για τους ενήλικες, προκαλώντας σημαντική έκπτωση στην κοινωνική και επαγγελματική λειτουργικότητα του ατόμου.  Η συνεχής ενασχόληση με το διαδίκτυο γίνεται ακαταμάχητη για τον χρήστη , ο οποίος βρίσκει νόημα να ασχολείται μόνο με το σερφάρισμα, γιατί σε διαφορετική περίπτωση νιώθει αδύναμος να αποσυνδεθεί από τον υπολογιστή του και αν αποσυνδεθεί στεναχωριέται και γίνεται οξύθυμος και εριστικός και όλη αυτή η διαδικτυακή εμπειρία τελικά μετατρέπεται σε  εθισμό.  Το φαινόμενο αυτό πλήττει κατά κύριο λόγο τους εφήβους, που ασχολούνται με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια  και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ ταυτόχρονα έχουν πρόσβαση σε διαδικτυακό πορνογραφικό υλικό και ακολουθούν οι ενήλικες συμμετέχοντας αδιακρίτως και ανεξαιρέτως στα κοινωνικά παιχνίδια, στα chatrooms, στα newsgroups  και στους συναφείς ιντερνετικούς χώρους. Βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί, πώς το διαδίκτυο διαθέτει μια πολύ σημαντική παράμετρο ,η οποία το κάνει μαγικό, τη διαδραστικότητα, που συνομολογεί στη δημιουργία της εικονικής συνομιλίας και γενικά της εικονικής πραγματικότητας στο βωμό της οποίας θυσιάζονται θετικές πλευρές της ζωής.  Η διαδράστικότητα ως εργαλείο δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να μεταβάλει τη διάθεση του σύμφωνα με τις εσωτερικές του ανάγκες.  Αυτό το είδος εξάρτησης πληροί τα κριτήρια της  προαναφερόμενης παθογενούς κατάστασης, κατά την οποία ο εθισμένος χρήστης ασχολείται με το διαδίκτυο για χρονικό διάστημα και συχνότητα ,τα οποία είναι επικίνδυνα για τον ίδιο και το περιβάλλον τους , όταν φθάνουν σε σημείο τραγικής παραμέλησης των προτεραιοτήτων του και κατασπατάλησης  πόρων όπως είναι ο χρόνος και η νοητική συγκέντρωση. Με αυτόν τον τρόπο ο χρήστης μετατρέπεται  από διαχειριστής του μέσου σε υποχείριο του ηλεκτρονικού σύμπαντος ανταλλάσσοντας τις παρεχόμενες πληροφορίες με την ψυχική και συναισθηματική του ισορροπία.

Για να θεωρηθεί κάποιος «εθισμένος» στο διαδίκτυο θα πρέπει να συντρέχουν κάποιες προϋποθέσεις, όπως η εξιδανίκευση του μέσου, το να θεωρεί ο χρήστης το διαδίκτυο αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας του, το οποίο του προσφέρει μέγιστη ευχαρίστηση ή ακόμα μπορεί να λειτουργήσει και ως διέξοδος σε άλλες ψυχικές διαταραχές  για παράδειγμα την κατάθλιψη, το άγχος, την κοινωνική φοβία κ.ά. Σε κάθε περίπτωση  καταδεικνύει στον χρήστη εικονικούς κοινωνικούς ρόλους που δύναται να διαδραματίσει, γεγονός που του ανεβάζει την αυτοεκτίμησή του.  Ωστόσο θα ήταν απαραίτητο να μη συγχέουμε τον εθισμό στο διαδίκτυο με τον υψηλό βαθμό εμπλοκής με το διαδίκτυο, αναφορικά με τη χρονική διάρκεια που απασχολούν τον χρήστη. Ο υψηλός βαθμός εμπλοκής ως δραστηριότητα δεν έχει αρνητικές  συνέπειες ούτε ανεβάζει την αυτοεκτίμηση του ή μειώνει τη δυσφορία του όταν παύει πια να χρησιμοποιεί τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Αντίθετα τις περισσότερες φορές είναι απαραίτητη στο σύγχρονο εργαζόμενο για την εξάσκηση των επαγγελματικών του δεξιοτήτων.  Όπως κάθε εθισμός έτσι και αυτός παρουσιάζει κάποια συμπτώματα, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται  διαταραχές στον ύπνο, παραμέληση της  ατομικής υγιεινής, ημικρανίες, μυοσκελετικές παθήσεις, παραίτηση από σημαντικές κοινωνικές, επαγγελματικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες , συμπτώματα στέρησης και εκνευρισμού, επιδείνωση ψυχολογικών προβλημάτων, μειωμένη απόδοση στο σχολείο, κοινωνική απομόνωση.

Επειδή αυτή η ακαταμάχητη και υπέρμετρη ενασχόληση με το διαδίκτυο έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο πρέπει να υπάρξουν μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης, ώστε να προστατευθούν οι χρήστες από τις δυσμενείς επιπτώσεις. Αναμφίβολα το διαδίκτυο είναι ένας ελκυστικός κόσμος που διακινείται ένα πλήθος δεδομένων. Βέβαια υπάρχουν χώρες στις οποίες η γνωριμία με το διαδίκτυο πραγματοποιήθηκε με συντονισμένη διαδικασία στα σχολεία, όπου τα παιδιά έμαθαν να χρησιμοποιούν σωστά το διαδίκτυο, ώστε να αποφεύγουν την κατάχρηση επισφαλών διαδικτυακών χώρων. Στην Ελλάδα η προαναφερθείσα διαδικασία δεν έγινε συντονισμένα, αλλά, ως είθισται, εμπειρικά και βασιζόταν στην ατομική ενασχόληση του κάθε χρήστη, που επέφεραν την ταχεία εξάπλωση των φαινομένων του εθισμού.  Με τη σειρά τους οι γονείς για να μπορέσουν να ελέγξουν τη χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά τους θα πρέπει και οι ίδιοι να ξέρουν πολύ καλά το μέσο και να ενδιαφέρονται για τις δραστηριότητες των παιδιών τους στο διαδίκτυο, για να τις οριοθετήσουν  ενδεχομένως με έναν συγκεκριμένο αριθμό ωρών ενασχόλησης, για παράδειγμα 2 ώρες ημερησίως. Με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουν οι ίδιοι να το σερφάρουν με τα παιδιά τους και να τους δώσουν τις κατευθυντήριες γραμμές ή να εγκαταστήσουν στον ηλεκτρονικό υπολογιστή κάποια φίλτρα που θα αποτρέπουν την εμφάνιση ακατάλληλων ιστοσελίδων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Charlton, J.P. and I.D.W. Danforth, Validating the distinction between computer addiction and engagement: online game playing and personality. Behavior & Information Technology, (2010), Vol. 29(6), σ. 601-613.

Goldberg, M.D. (1998). Technological addictions. Clinical psychology Forum, 76, σ. 14-19.

Young,    KS. «Internet Addiction: The Emergence of a New Clinical Disorder.» Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking (1996) Vol. 1(3), σ. 237-244.

Σφακιανάκης Ε., Σιώμος Κ., Φλώρος Γ.. Εθισμός στο διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνης, 2012.

Block, J. J. «Issues for DSM-V: Internet addiction» American Journal of Psychiatry (2008), Vol. 165, σ. 306–307.