Του Στέλιου Παπαθανασόπουλου

Οι εφημερίδες της Δυτικής Ευρώπης έγιναν πολύ πιο θετικά διακείμενες απέναντι στους μετανάστες και πρόσφυγες αμέσως μετά τις φωτογραφίες με τον τραγικό πνιγμό του μικρού Αϊλάν Κούρντι στην παραλία στις αρχές του Σεπτεμβρίου, αν και σταδιακά η θετική τους στάση άρχισε να αλλάζει και πάλι καθώς αναδύονταν τα προβλήματα του προσφυγικού.

Από την άλλη πλευρά, οι περισσότερες εφημερίδες της Ανατολικής Ευρώπης και της Βαλτικής δεν δημοσίευσαν τις εν λόγω φωτογραφίες και μετά βίας κάλυψαν το θέμα, σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα από το Παρατηρητήριο της Ευρωπαϊκής Δημοσιογραφίας σχετικά με την κάλυψη από τα ΜΜΕ της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης.

Ωστόσο, αποτελεί την πρώτη συγκριτική μελέτη του τρόπου με τον οποίο εφημερίδες σε οκτώ ευρωπαϊκές χώρες ανέφεραν τη μετακίνηση σχεδόν ενός εκατομμυρίου ανθρώπων κατά μήκος της Μεσογείου και της Ευρώπης το 2015. Επιπρόσθετα, η έρευνα έφερε στο φως τις εθνικιστικές τάσεις, αλλά και την πολιτική μεροληψία σε ορισμένες εφημερίδες της κατά τα άλλα ουδέτερης ευρωπαϊκής δημοσιογραφίας.

Γεγονός είναι ότι από το περασμένο καλοκαίρι το προσφυγικό πρόβλημα άρχισε όχι μόνον να προκαλεί το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων πολιτών, αλλά και τον έντονο προβληματισμό τους. Καθώς το ένα σαπιοκάραβο μετά το άλλο ή λέμβο βυθιζόταν τα ανοικτά των ελληνικών νησιών προκαλώντας διάφορα συναισθήματα και συνειρμούς, τα μέσα ενημέρωσης άρχισαν να ασχολούνται περισσότερο συστηματικά με το πρόβλημα και το αδιέξοδο μιας παράλογης γεωπολιτικής.

Ο Τύπος και η τηλεόραση αποτελούν τις κύριες πηγές ενημέρωσης του κοινού σχετικά με τα πολιτικά θέματα. Οι εφημερίδες, σε σταθερή βάση και παρά τη σημαντική ανάπτυξη του διαδικτύου, αναφέρονται ως οι σημαντικότερες πηγές πληροφοριών σχετικά με τα γεγονότα στο δυτικό κόσμο (Eurobarometre, 2011). Οι εφημερίδες, ως συνήθως, τείνουν να προτιμούν ειδήσεις σχετικά με περισσότερο με πολιτικό περιεχόμενο, όπως και ειδήσεις για τα δρώμενα της Ε.Ε. πολύ συχνότερα σε σύγκριση με τις τηλεοπτικές ειδήσεις (de Vreese, 2002). Τα πιο πολλά θέματα που σχετίζονται με τις πρωτοβουλίες και τις  δραστηριότητες της Ε.Ε. είναι σχετικά απόμακρα από την καθημερινή ζωή των πολιτών. Εν ολίγοις, για το μέσο Ευρωπαίο πολίτη η ενημέρωση όσον αφορά στην Ε.Ε. προέρχεται κυρίως από τα μέσα ενημέρωσης, αφού όσο λιγότερη είναι η άμεση εμπειρία του κοινού για ένα σχετικό θέμα, τόσο περισσότερο τα μέλη του τείνουν να προσφεύγουν στα ΜΜΕ για ενημέρωση (βλ. Zucker & Robinson, 2000).

Η έρευνα του Παρατηρητηρίου της Ευρωπαϊκής Δημοσιογραφίας διαπίστωσε ότι οι εφημερίδες στη Δυτική Ευρώπη ήταν γενικά πιο συμπονετικές προς το δράμα των μεταναστών και των προσφύγων, σε σύγκριση με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Βαλτικής, που παρέμειναν σε γενικές γραμμές «αρνητικές, απαθείς και αντι-ευρωπαϊκές».

Οι πολιτικές σκοπιμότητες της σύνταξης ήταν ιδιαίτερα εμφανείς προς εκείνα τα θέματα και τις ειδήσεις που είχαν περισσότερο να κάνουν με την πολιτική (είτε σε τοπικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο) παρά με θέματα ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος, και ξεπερνούσαν τα εθνικά σύνορα, σύμφωνα με την έρευνα. Οι συντηρητικής απόκλισης εφημερίδες σε όλη την Ευρώπη ήταν πολύ πιο αρνητικές όταν καλούνταν να καλύψουν τις επιπτώσεις του μεταναστευτικού κύματος που θα είχε για τη χώρα τους, αλλά και το πώς η Ευρωπαϊκή Ένωση θα αντιμετώπιζε το όλο ζήτημα της  προσφυγικής κρίσης. Στην Ιταλία, η δεξιών αποκλίσεων «Il Giornale», σύμφωνα με τους ερευνητές,  ήταν ιδιαίτερα αρνητική απέναντι στους μετανάστες που ερχόντουσαν κατά κύματα στην χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου που μελετήθηκε. Σε άλλες χώρες, παρόμοιας πολιτικής απόκλισης εφημερίδες, όπως η «Daily Mail» και η «Telegraph» στη Βρετανία, η «Frankfurter Allgemeine Zeitung» στη Γερμανία, η «Mlada fronta Dnes» στην Τσεχία και η «Rzeczpospolita» στην Πολωνία, επίσης έτειναν να είναι πιο αρνητικές όσον αφορά τον αντίκτυπο που θα είχε η ροή των προσφύγων και μεταναστών στις χώρες τους και το χειρισμό  των κυβερνήσεών τους. Αριστερού προσανατολισμού εφημερίδες, όπως ο «Guardian» στη Βρετανία, η «Tageszeitung (ΤΑΖ)» στη Γερμανία και η «Repubblica» είχαν πιο μετριοπαθή έως και πιο φιλική κάλυψη υπέρ των προσφύγων γενικότερα.

Αν και οι εφημερίδες στο πλαίσιο των διεθνών ειδήσεων συνήθως εκφράζουν απόψεις που είναι αν όχι παρόμοιες, τουλάχιστον  συμπαθείς με τις προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής των κυβερνήσεών τους, η γνωστή μας «Bild» εξέπληξε τους αναλυτές. Η πολιτική της γραμμή παραδοσιακά θεωρείται  μαχητική, ακόμη και εχθρική απέναντι στους μετανάστες, τους πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο. Όμως κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου, δημοσίευσε ένα μεγάλο αριθμό θεμάτων ανθρώπινου ενδιαφέροντος για τους πρόσφυγες. Οι ερευνητές διερωτήθηκαν πόσο χρόνο θα διαρκέσει ο ενθουσιασμός της «Bild» για τους μετανάστες και πρόσφυγες. Πράγματι, όπως σχολιάζουν οι ερευνητές «από τις αρχές Οκτωβρίου, τα πρωτοσέλιδα της «Bild» είχαν επανέλθει στην οικεία στάση τους, για παράδειγμα: « 1.5 εκατομμύρια πρόσφυγες αναμένονται – συμπεριλαμβανομένων των οικογενειών θα μπορούσαν να γίνουν 7 εκατομμύρια». Ίσως και πάλι να αντικατοπτρίζει την εξωτερική πολιτική της Καγκελαρίας, όταν αρχικά με χειροκροτήματα και λουλούδια υποδέχονταν τους πρόσφυγες και λίγο αργότερα έκλεισαν τα σύνορα.

Η έρευνα, που διενεργήθηκε από το Παρατηρητήριο της Ευρωπαϊκής Δημοσιογραφίας (EJO) εστίασε σε εφημερίδες της Τσεχίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Λετονίας, της Πολωνίας, της Πορτογαλίας, της Βρετανίας και της Ουκρανίας, εξέτασε πώς τρεις εφημερίδες σε κάθε χώρα – αριστερών και δεξιών αποκλίσεων, καθώς και ταμπλόιντ εφημερίδων – κάλυψαν τρία σημαντικά γεγονότα που αφορούν στους μετανάστες και τους πρόσφυγες το περασμένο Σεπτέμβριο. Οι ερευνητές βαθμολόγησαν τη δημοσιογραφική κάλυψη ανθρωπιστικών και εγχώριων ειδήσεων ως «θετική» (δηλαδή δίνοντας έμφαση στην ανθρώπινη διάσταση, κλπ.), «αρνητική» (περιγράφοντας τους μετανάστες ως οικονομικούς ή «παράνομους», ενδεχομένως «μολυσμένους» από τους τρομοκράτες, βίαιους, «όχλος», «απομυζούν την κοινωνία» κ.λπ.) ή «αντικειμενική» (ουδέτερη αναφορά των γεγονότων). Ειδήσεις αναφορικά με την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης βαθμολογήθηκαν με θετικό πρόσημο, όπου επισημαίνονται τα κράτη μέλη της ΕΕ να συνεργάζονται για την επίλυση της κρίσης, ως «αρνητική», όπου τονίστηκε η αδυναμία των μελών ή της πολιτικής της ΕΕ να συνεργαστούν, να αποδεχθούν ποσοστώσεις, κ.λπ. Θα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον η έρευνα αυτή να επαναληφθεί μετά τα πρόσφατα γεγονότα που έσπειραν τον τρόμο στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και στην απόπειρα πολλών συσχετισμού του προσφυγικού κύματος με τρομοκράτες.

Τα γεγονότα που μελετήθηκαν ήταν: η είδηση και οι φωτογραφίες της σωρού του τρίχρονου Αϊλάν, (2 Σεπτεμβρίου),  η ημέρα που η Γερμανία εισήγαγε ελέγχους στα σύνορα (13 Σεπτεμβρίου) και η σύνοδος κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για μια κοινή ευρωπαϊκή προσέγγιση για την κρίση (23 Σεπτεμβρίου). Έξι χρονοδιαγράμματα εξετάστηκαν – δύο ημέρες πριν και δύο ημέρες μετά από κάθε γεγονός. Επιλέχθηκαν οι έντυπες παρά οι ψηφιακές εκδόσεις των εφημερίδων επειδή ήταν περισσότερο συγκρίσιμες στις οκτώ χώρες. Οι εφημερίδες που εξετάστηκαν ήταν: από Λετονία οι «Latvijas Avīze», «Diena», «Vesti Segodņa», από Βρετανία οι «Telegraph», «Guardian», «Daily Mail», από Γερμανία οι «Frankfurter Allgemeine Zeitung», «Bild», «ΤΑΖ», από Πολωνία οι «Gazeta Wyborcza», «Rzeczpospolita», «Fakt», από Ιταλία οι «Corriere della Sera», «La Repubblica», «Il Giornale» και από Ουκρανία οι «Den», «Segodnya» και «Fakty».

 

Βιβλιογραφικές αναφορές

de Vreese, C. H. (2002): Framing Europe: Television news and European integration, Amsterdam: Aksant Academic Publishers.

European Journalism Observatory (2015): Research: How Europe’s Newspapers Reported the Migration Crisis. Διαθέσιμο σε: http://en.ejo.ch/research/research-how-europes-newspapers-reported-the-migration-crisis

Eurobarometre (2011) : L’information sur les questions politiques européennes. Eurobaromètre Standard 74.

Zucker, H.G. (1978): “The variable nature of news media influence” στο B. D. Ruben (επιμ.): Communication Yearbook 2, New Brunswick, NJ: Transaction, σελ. 225–240.