της Ιφιγένειας Τριανταφύλλου*

 

Η Αρχιτεκτονική αποτελεί μια τέχνη και παράλληλα μια επιστήμη που ταυτίζεται με πολλές πλευρές της ζωής και μεταλλάσσεται διαρκώς με το πέρασμα των χρόνων. Παράλληλα, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης συνιστούν έναν τομέα που επηρεάζει όλες τις πολιτικές, πολιτισμικές και οικονομικές πτυχές μιας κοινωνίας και τοποθετούνται στο υπόβαθρο κάθε επικοινωνιακής διαδικασίας. Αρχιτεκτονική και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης δρουν παράλληλα και η σχέση των δύο είναι άμεση, αφού η ξεχωριστή θέση της Αρχιτεκτονικής προκύπτει κι από το γεγονός πως τη γνωρίζουμε και μέσα από τις αφηγήσεις τους, οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν εμπλουτιστεί και με τα νέα δεδομένα των νέων Μέσων που κερδίζουν ολοένα και περισσότερο έδαφος έναντι των παραδοσιακών. Ο διαχρονικός τους, ωστόσο, ρόλος ως διαμορφωτές της κοινής γνώμης είναι δεδομένος και ο τρόπος με τον οποίο επιλέγουν να παρουσιάζουν τα θέματα που σχετίζονται με την κοινωνία μέσω του καθορισμού της ημερήσιας θεματολογίας εξηγεί γιατί παρέχεται στο κοινό η πληροφορία για κάποια από τα θέματα που το απασχολούν και όχι για κάποια άλλα και ταυτόχρονα αιτιολογεί την ιεράρχηση με βάση την οποία ταξινομούνται ανάλογα με τη σημασία τους σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και επηρεάζουν την πολιτική ατζέντα (Dearing και Rogers, 2005).

Το παρόν κείμενο αφορά την απόπειρα εξέτασης του κατά πόσο η Αρχιτεκτονική εντάσσεται στη θεματολογία των Μέσων Ενημέρωσης[1] και κυρίως του Τύπου κι αν τελικά ο τρόπος που επικοινωνείται μπορεί να την καταστήσει αντικείμενο προσοχής και δημόσιου ενδιαφέροντος, ούτως ώστε να ενεργοποιηθεί ένας μηχανισμός κοινωνικής αλληλεπίδρασης που θα μπορούσε να την εντάξει στην πολιτική ατζέντα. Ταυτόχρονα και μέσω μιας καταγραφής της παρουσίασης της Αρχιτεκτονικής από τον έντυπο και διαδικτυακό Τύπο, καθώς και από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης επιχειρούμε να αναδείξουμε τις επιπτώσεις της σχέσης αυτής στο ελληνικό κοινό, της διαχρονικής αισθητικής του αντίληψης, την επίδραση της δύναμης της εικόνας στην παραγωγή αρχιτεκτονικού έργου, το ρόλο που παίζει διαχρονικά η πολιτική βούληση στη δημιουργία του δημόσιου χώρου και στις επιπτώσεις που επέφερε η ελληνική οικονομική κρίση.

Ο ρόλος της Αρχιτεκτονικής και η σημασία της Δημόσιας Αρχιτεκτονικής: Το νόημα της πόλης 

Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα το περιεχόμενο και το στόχο του παρόντος κειμένου πρέπει να κατανοήσει τη σημασία και τη δύναμη της Αρχιτεκτονικής, η οποία είναι ικανή, όσο καμία άλλη τέχνη και επιστήμη να αναδεικνύει τη συμβολική διάσταση των θεσμών που υπηρετεί. Ο χώρος αποτελούσε διαχρονικά έναν ενδιάμεσο τρόπο έκφρασης. Περνάμε όλη μας τη ζωή σε κτίρια και οι σκέψεις μας διαμορφώνονται κι εξελίσσονται εκεί. Από το σχεδιασμό μιας πόλης, μέχρι την αρχιτεκτονική δομή των κατοικιών, ο χώρος ακολουθούσε πάντα τις ανάγκες και τις επιθυμίες της κάθε κοινωνίας ανάλογα με το γεωγραφικό της σημείο, την εποχή, τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, τις θρησκευτικές αντιλήψεις και τις φιλοσοφικές κι επιστημονικές αναζητήσεις (Μπίρης, 2008).

Μια από τις πιο σημαντικές αιτίες της ευτυχίας μας, των αρνητικών μας συναισθημάτων, του τρόπου ζωής μας και της διαμόρφωσης της προσωπικότητάς μας είναι η ποιότητα του χώρου αυτού, καθώς και ο χαρακτήρας του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζούμε και μεγαλώνουμε (Yick, 2015). Παρόλα αυτά, η σημασία του δεν αναφέρεται συχνά, ενώ παράλληλα, η σχετική έρευνα πάνω στις ψυχολογικές επιπτώσεις του στον άνθρωπο που τον κατοικεί δεν είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη (Μπίρης, 2008). Η δομή και ο κτιριολογικός σχεδιασμός ενός έργου έχει αντίκτυπο στις σχέσεις των ανθρώπων και επηρεάζει άμεσα τον κόσμο που τα παρατηρεί. Η δυσκολία της Αρχιτεκτονικής δεν είναι μόνο αυτή καθαυτή η δημιουργία ενός δομημένου και λειτουργικού αρχιτεκτονικού έργου, αλλά η σύνδεση του με τη φύση και με αυτό που προϋπάρχει ούτως ώστε το τελικό σύνολο να αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη ενός ολόκληρου πολιτισμού όπου τίποτα δε γεννιέται από το μηδέν.

Η Δημόσια Αρχιτεκτονική σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς συνδέθηκε άρρηκτα με το δημόσιο βίο και ο ρόλος της διαχρονικά ήταν να καλύπτει τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου (Κεφαλάς, 2011). Ο δημόσιος χώρος, ωστόσο, έχει πάψει προ πολλού να εκπροσωπείται από την κεντρική πλατεία ή τον κεντρικό δρόμο, αλλά αφορά όλους τους ανθρώπους σαν ολότητα και δημιουργεί την κοινωνική συλλογικότητα κι αυτό γιατί ιδιωτικό και δημόσιο δεν είναι μόνο χωρικές έννοιες. Ο δημόσιος αστικός χώρος είναι δημιούργημα της ίδιας της κοινωνίας που τον διαμόρφωσε και τον χρησιμοποιεί, αντικατοπτρίζοντας την ίδια, τις ανάγκες της, τις αντιλήψεις της, τα οράματα, αλλά και τον πολιτισμό της (Βαΐου, 2002). Διαμορφώνεται τόσο από τα κτίρια, όσο και από τους ίδιους τους ανθρώπους που τον χρησιμοποιούν και τον βιώνουν καθημερινά. Οι δημόσιοι χώροι είναι ένα πλέγμα που συγκροτεί τον αστικό ιστό, δομεί την ίδια την πόλη, την ιεραρχεί δίνοντάς της μορφή, ζωή, διαφορετικότητα και νόημα και η επιρροή που ασκεί μακροπρόθεσμα κάθε δημόσιος κτιστός χώρος στον κοινωνικό του περίγυρο υπερβαίνει κατά πολύ τον ειδικό λειτουργικό του προορισμό (Σαρηγιάννης, 2002).

 Η Αρχιτεκτονική και τα μέσα ενημέρωσηςΑρχιτεκτονική και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ενώ μπορεί αρχικά να φαίνονται δύο κλάδοι που δεν έχουν κανένα κοινό στοιχείο, η απόσταση μεταξύ τους δεν είναι τόσο μεγάλη, αφού, όπως τα Μέσα Ενημέρωσης συνιστούν έναν τομέα που επηρεάζει τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά και αφορά όλες τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δομές του κάθε τόπου, έτσι και η Αρχιτεκτονική αποκτά νόημα όταν δημιουργείται συμπλέοντας με τις εξελίξεις των δομών αυτών. Ωστόσο, η Αρχιτεκτονική Κριτική δεν κατάφερε να ισχυροποιήσει τη θέση της ως ένα πολιτισμικό γεγονός αποδεσμευμένο από τα όποια ζητήματα της τρέχουσας επικαιρότητας. Η προβληματική της εκφορά θα πρέπει να αποτελεί ένα ζήτημα διερεύνησης αφού για παράδειγμα, ένα θέμα δημοσιευμένο στις σελίδες μίας εφημερίδας που ανήκει στην κατηγορία της ποίησης ή της λογοτεχνίας μπορεί να αποτελέσει ζήτημα διαμάχης, κατάθεσης απόψεων και κοινού ενδιαφέροντος, ενώ ένας αντίστοιχος θεωρητικός προβληματισμός για την Αρχιτεκτονική θα ήταν δύσκολο να υπάρξει αφού θεωρείται ζήτημα λίγων “ειδικών” (Γιακουμακάτος, 1998). Η διαπίστωση αυτή έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την πραγματικότητα καθώς οποιαδήποτε άλλη τέχνη σχετίζεται με ένα φανταστικό ή υπερρεαλιστικό κόσμο, ενώ της Αρχιτεκτονικής είναι ο κόσμος που βιώνουμε κι αφορά όλους τους κατοίκους μίας πόλης (Γιακουμακάτος, 1998).

Ιστορικά και σε παγκόσμιο επίπεδο, σημείο καμπής της διερεύνησης της σχέσης της Αρχιτεκτονικής με τα Μέσα και την άσκηση Αρχιτεκτονικής Κριτικής αποτέλεσε το παράδειγμα του Μουσείου Guggenheim στο Μπιλμπάο της Ισπανίας από τον αρχιτέκτονα Frank Gehry. Κατασκευασμένο σε μια καθημαγμένη οικονομικά βιομηχανική πόλη, που μέχρι τότε δεν είχε ιδέα του τι θα πει πολιτιστική άνθηση, κατάφερε όχι μόνο να την αναμορφώσει, αλλά και μέσω της υπερπροβολής της από τα Μέσα, να τη μετατρέψει σε έναν ιδιαίτερα δημοφιλή ευρωπαϊκό προορισμό, να αλλάξει τον τρόπο ζωής των πολιτών της και τελικά να επηρεάσει την Αρχιτεκτονική σε παγκόσμιο επίπεδο (Αναγνώστου, 2014). Το παράδειγμα αυτό αποτελεί ένα από τα πρώτα έργα που λόγω της ξεχωριστής του κατασκευής και της σημειολογίας του έκανε τα Μέσα από όλο τον κόσμο να ασχολούνται μαζί του και ήταν το πρώτο έργο που λειτούργησε με αυτό τον τρόπο παγκοσμίως, θέτοντας νέες βάσεις στις σχέσεις της Αρχιτεκτονικής με τα Μέσα Ενημέρωσης. Στη χώρα μας, η πρώτη και, ίσως, η τελευταία φορά που το ελληνικό κοινό έμαθε το όνομα ενός αρχιτέκτονα ήταν το 2004 όταν όλοι γνώριζαν τον Santiago Calatrava. Την εποχή εκείνη εισήχθη ο νέος επικοινωνιακός ρόλος του αρχιτέκτονα και στη χώρα μας, με το έργο του Calatrava να προβάλλεται σε όλα τα ελληνικά Μέσα, να τοποθετείται σε ποικίλα εξώφυλλα και πολιτιστικά ένθετα και η επικοινωνιακή του εικόνα να υπερβαίνει κατά πολύ την αρχιτεκτονική του υπόσταση (Λεφαντζής, 2001).

Η επαναδιαπραγμάτευση, λοιπόν, της Αρχιτεκτονικής και της Αρχιτεκτονικής Κριτικής με το ευρύ κοινό οδηγεί σε μια αναστοχαστική διαδικασία που θέτει πολλά ερωτήματα, μέσω των οποίων προκύπτουν και τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν στο παρόν κείμενο που επικεντρώνεται στη σχέση της Αρχιτεκτονικής με τα Μέσα Ενημέρωσης και συγκεκριμένα με τον Τύπο κι αυτό γιατί οι αναφορές και τα αρχιτεκτονικά αφιερώματα στην τηλεόραση περιορίζονται σε εκπομπές κυρίως της δημόσιας τηλεόρασης και αποσπασματικά στα Δελτία Ειδήσεων διαφόρων καναλιών που συνήθως διανθίζονται με τις πολιτικές ή τις οικονομικές τους προεκτάσεις και το ραδιόφωνο. Από την άλλη πλευρά, αποκλείεται λόγω αντικειμενικών δυσκολιών που αφορούν την έλλειψη εικονικής αναπαράστασης. Το πρώτο, λοιπόν, ερευνητικό ερώτημα αφορά το εάν η Αρχιτεκτονική είναι ένα θέμα που απασχολεί τα εγχώρια Μέσα Ενημέρωσης και με ποιο τρόπο και ρυθμό αποδίδεται από τον Τύπο και από τα διαδικτυακά ειδησεογραφικά Μέσα. Το δεύτερο ερώτημα ερευνά το αν τα ελληνικά Μέσα έχουν αντιληφθεί τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές προεκτάσεις της Αρχιτεκτονικής και το ρόλο της στην κοινωνία. Ως τρίτο ερώτημα τέθηκε το πώς έχει επηρεαστεί η Αρχιτεκτονική από τη διάδοση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης και το κατά πόσο η δύναμη της εικόνας έχει επηρεάσει τον τρόπο που την εκλαμβάνει το κοινό, καθώς και τον τρόπο άσκησής της. Το τέταρτο και τελευταίο ερώτημα αφορά τον τρόπο που αποδίδεται διαχρονικά η Αρχιτεκτονική από τα Μέσα Ενημέρωσης και σχετίζεται με την αισθητική αντίληψη του ελληνικού κοινού.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η έρευνα αφορά μια αχαρτογράφητη περιοχή με ελάχιστες βιβλιογραφικές αναφορές. Έτσι, βασίστηκε σε δύο πρακτικές ποσοτικής και ποιοτικής ανάλυσης.Η ανάλυσή μας  εστιάζει στα συγκεντρωτικά αποτελέσματα της καταγραφής δημοσιευμάτων που αφορούν κυρίως την Αρχιτεκτονική ή την ευρύτερη οικογένεια της σχετικής θεματολογίας, για το ενδεικτικό χρονικό διάστημα από τις 23 Σεπτεμβρίου έως τις 05 Δεκεμβρίου του 2017, όπως αυτά παρουσιάστηκαν σε τέσσερις μεγάλης εμβέλειας αθηναϊκές εφημερίδες και στις αντίστοιχες διαδικτυακές τους εκδόσεις, καθώς και σε τέσσερις ιστότοπους, δύο καθαρά ειδησεογραφικούς και δύο ενημερωτικούς, ψυχαγωγικούς και πολιτιστικούς. Η επιλογή των συγκεκριμένων εφημερίδων και ιστότοπων έγινε με βάση τη δημοφιλία τους, το πόσο αντιπροσωπευτικοί είναι σε σχέση με το αρχιτεκτονικό τους περιεχόμενο, καθώς και το κατά πόσο απασχολούν στο ανθρώπινο δυναμικό τους άτομα που ασχολούνται με θέματα Αρχιτεκτονικής και παράγουν κατά βάση πρωτότυπο υλικό.

Ο βασικός στόχος της παραπάνω καταγραφής ήταν να εξετάσουμε το αν και με ποια συχνότητα γίνονται αφιερώματα για την Αρχιτεκτονική στα μέσα ενημέρωσης, τη συχνότητα του ρυθμού παρουσίασής τους και ταυτόχρονα αν τα διάφορα δημοσιεύματα περιλαμβάνουν πρωτογενές υλικό που δημιουργείται από διαφορετικούς συντάκτες. Τονίζεται εδώ πως σκοπός της όλης καταγραφής δεν ήταν αυτή καθαυτή η καταμέτρηση των αρχιτεκτονικών δημοσιευμάτων, αλλά μέσω της ανάλυσης των στατιστικών στοιχείων, να καταλήξουμε στο αν τελικά υπάρχει ένας ικανός αριθμός άρθρων για την Αρχιτεκτονική ούτως ώστε να μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα θέμα που απασχολεί την επικαιρότητα μέσω της παρουσίας της στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης. Ταυτόχρονα, ένας ακόμη  στόχος ήταν να αναδείξουμε το αν και κατά πόσο υπερτερούν τα «καθαρά» αρχιτεκτονικά άρθρα έναντι αυτών που αναφέρονται στη διακόσμηση, στις αποκαταστάσεις νεοκλασικών, στην πολιτιστική κληρονομιά, ή στα εικαστικά δρώμενα, στοιχείο πολύ σημαντικό για την όλη έρευνα, αφού δικαιολογεί τον τρόπο που την αντιλαμβάνεται το κοινό και τη θέση της στην ελληνική κοινωνία. Με την καταγραφή αυτή διερευνάται το πρώτο ερευνητικό ερώτημα.

Παράλληλα για να αναλύσουμε τα αποτελέσματα που παρήχθησαν από την παραπάνω διαδικασία και για τη διερεύνηση των υπόλοιπων ερευνητικών ερωτημάτων αποφασίσαμε να διεξάγουμε μία διαδικασία συνεντεύξεων. Απευθυνθήκαμε σε επαγγελματίες που σχετίζονται με το θέμα μελέτης, σε αρχιτέκτονες που κατέθεσαν την άποψή τους, αλλά και σε δημοσιογράφους που ασχολούνται με ζητήματα Αρχιτεκτονικής και πολιτισμού. Η προσωπική αυτή επικοινωνία προσέφερε πολύτιμες σκέψεις, ιδέες και αντιδράσεις, οι οποίες συνέβαλαν στον καλύτερο ορισμό ποικίλων εννοιών σχετικών με τα παραπάνω ερωτήματα, στη διεξαγωγή συμπερασμάτων, καθώς στη δημιουργία μίας βάσης ενός γόνιμου διαλόγου για το μέλλον της Αρχιτεκτονικής, της σχέσης της με τα παραδοσιακά και τα νέα Μέσα Ενημέρωσης και κατά επέκταση με την κοινωνία και το σύγχρονο άνθρωπο. Συγκεντρώθηκαν οι απόψεις από 13 συνολικά άτομα, 7 αρχιτέκτονες, 4 δημοσιογράφους, ενός φωτογράφου αρχιτεκτονικού έργου και ενός υψηλόβαθμου μέλους του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΤΕΕ). Οι απόψεις τους παρουσιάζονται αποσπασματικά μέσα στο κείμενο, ωστόσο τα προσωπικά τους στοιχεία δεν εμφανίζονται για λόγους δεοντολογίας.           

Η Αρχιτεκτονική στον Τύπο και στα διαδικτυακά ειδησεογραφικά μέσα

 Στο σημείο αυτό παρατίθενται τα αποτελέσματα της καταγραφής των σχετικών με την Αρχιτεκτονική δημοσιευμάτων που εντοπίστηκαν στις προαναφερθείσες 4 εφημερίδες (ΤΑ ΝΕΑ, ΤΟ ΒΗΜΑ, Η Καθημερινή, Η Εφημερίδα των Συντακτών), στις παράλληλες διαδικτυακές τους εκδόσεις και στους 4 ιστότοπους (news247, iefimerida, Athens Voice, LIFO) για το προαναφερθέν ενδεικτικό χρονικό διάστημα (23/09-05/12/2017).

Στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, όπου φιλοξενούνται αποσπασματικά, άρθρα αρχιτεκτονικού περιεχομένου στην έντυπη, αλλά και στη διαδικτυακή τους έκδοση τα οποία και τοποθετούνται στη στήλη ΖΩΗ & ΤΕΧΝΕΣ ανάμεσα από πληθώρα άρθρων που αφορούν θέματα μόδας, καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, συναυλιών, αρχαιολογίας και πολιτιστικής κληρονομιάς, θεατρικών νέων, καινούριων εκδόσεων βιβλίων, αλλά και νέων σχετικών με το διεθνές lifestyle, κατά το χρονικό διάστημα μελέτης καταμετρήθηκαν  συνολικά 436 άρθρα, από τα οποία τα 13 αφορούσαν θέματα σχετικά με την έρευνά μας.

Στο ΒΗΜΑ τα αρχιτεκτονικά άρθρα εντοπίζονται, κατά βάση, στη στήλη ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, αλλά και στις στήλες ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Σε σύνολο 455 καταμετρημένων άρθρων στη βασική κατηγορία ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ στη διαδικτυακή έκδοση του ΒΗΜΑΤΟΣ τα 10 αφορούν αρχιτεκτονικά θέματα. Χαρακτηριστικό επίσης είναι το γεγονός πως τα περισσότερα από τα άρθρα που εντοπίσαμε δε φέρουν υπογραφή συντάκτη.

Στην Εφημερίδα των Συντακτών τα αρχιτεκτονικά θέματα βρίσκονται κυρίως στην κατηγορία με τίτλο ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ, μαζί με θέματα σύγχρονης τέχνης, ζωγραφικής, γλυπτικής, εικαστικών εκδηλώσεων, καθώς και εκδηλώσεων που αφορούν την ευρύτερη οικογένεια της Αρχιτεκτονικής, όπως installations σε εμβληματικά αρχιτεκτονικά κτίρια. Στην  περίπτωση αυτή ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει έναν αριθμό πρωτότυπων αρχιτεκτονικών άρθρων διαφόρων συντακτών που θα μπορούσαμε να πούμε πως ξεπερνάει το γενικότερο μέσο όρο της παρουσίασης της Αρχιτεκτονικής στις σελίδες των διαφόρων εφημερίδων. Ο συνολικός αριθμός άρθρων που συγκεντρώθηκαν είναι 17 και περιέχονται σε διάφορες κατηγορίες όπως, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ, ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ κτλ.

Η Καθημερινή αποτελεί και ιστορικά μία ξεχωριστή κατηγορία για την αρχιτεκτονική θεματολογία, με έναν αξιόλογο αριθμό άρθρων διαφόρων συντακτών που αφορούν θέματα νέων αρχιτεκτονικών έργων σε όλη την Ελλάδα, έργων αναπλάσεων, αρχιτεκτονικών εκδηλώσεων και διαγωνισμών, αφιερωμάτων σε δημόσια κτίρια και σε αρχιτέκτονες παγκοσμίου φήμης, έργων πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς. Στην περίπτωση αυτή εντοπίζονται πρωτότυπα άρθρα διαφόρων συντακτών. Στο σύνολό τους καταμετρήθηκαν 42 άρθρα που εντάσσονται στη γενική κατηγορία του ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, αλλά διαμοιράζονται και σε επιμέρους κατηγορίες όπως ΠΟΛΗ, ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ, ΚΟΣΜΟΣ κτλ.

Όσον αφορά τους ιστότοπους και τις ειδησεογραφικές πλατφόρμες του διαδικτύου, τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Όπως αναφέραμε και παραπάνω στην περίπτωση της παρούσας έρευνας εξετάζουμε 2 ιστότοπους των οποίων το περιεχόμενο είναι κυρίως ειδησεογραφικό, αλλά και 2 διαδικτυακούς ιστότοπους, που εκτός από κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές ειδήσεις περιέχουν και θέματα εικαστικής και πολιτιστικής φύσης.

Στην περίπτωση του πρώτου ιστότοπου, news247, οι παρατηρήσεις που αφορούν αρχιτεκτονικά άρθρα είναι περιορισμένες, αφού για την εξεταζόμενη περίοδο φιλοξένησε στο περιεχόμενό του μόλις ένα άρθρο σχετικό με την Αρχιτεκτονική.

Η iefimerida τοποθετεί άρθρα αρχιτεκτονικής φύσης κυρίως στην κατηγορία του ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Για το διάστημα μελέτης στη στήλη αυτή καταμετρήθηκαν 311 άρθρα, εκ των οποίων τα 15 αφορούν αρχιτεκτονικά θέματα. Ταυτόχρονα, εντοπίστηκαν και 4 άρθρα στην κατηγορία του DESIGN, σε σύνολο 154 καταμετρημένων άρθρων. Τα περισσότερα άρθρα δε φέρουν υπογραφή συντάκτη και το περιεχόμενό τους μπορεί να εντοπιστεί και σε άλλες ιστοσελίδες ποικίλης ύλης στο διαδίκτυο.

Ακολούθως η Athens Voice δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να ενημερωθεί για τις εικαστικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της Αθήνας κι άλλων μεγάλων αστικών κέντρων. Με αυτή τη θεματολογία και για το χρονικό διάστημα μελέτης εντοπίστηκαν 14 άρθρα διαφόρων συντακτών, τα περισσότερα στη στήλη ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, αλλά και σε άλλες στήλες όπως ΤΕΧΝΕΣ και ΠΟΛΕΙΣ, που επιχειρούν να αναδείξουν την οικιστική ιστορία της πόλης, τον αστικό και πολεοδομικό της σχεδιασμό, την πολιτιστική κληρονομιά και τα νέα αρχιτεκτονικά έργα.

Τέλος, η LIFO περιλαμβάνει θέματα επιστήμης, τεχνολογίας, θεατρικών νέων, κινηματογράφου, μόδας, αρχαιολογίας, υγείας, καθώς και design. Όπως και η Athens Voice είναι από τις λίγες περιπτώσεις που περιλαμβάνουν στήλη ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ που αποτελεί υποκατηγορία της στήλης DESIGN όπου και τοποθετούνται όλα τα σχετικά θέματα. Τα έργα που φιλοξενεί αφορούν νέα έργα, αποκαταστάσεις νεοκλασικών ή άλλων χώρων, κατοικίες νησιώτικου σχεδιασμού ή σύγχρονες μονοκατοικίες με επιβλητικό design, έργα αστικών αναπλάσεων κι ανάδειξης της εικόνας της πόλης. Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός πως το μεγαλύτερο ποσοστό των άρθρων συνοδεύονται από πολυάριθμες και εντυπωσιακές φωτογραφίες και εικόνες αναπαράστασης. Τα περισσότερα άρθρα είναι πρωτότυπα, ωστόσο υπάρχει ένα ποσοστό άρθρων που το περιεχόμενό τους εντοπίζεται κι αλλού στο διαδίκτυο.

Διάγραμμα 1: Δημοσιεύματα για την Αρχιτεκτονική ανά εφημερίδα και διαδικτυακό ιστότοπο  για το χρονικό διάστημα 23/09-05/12/2017
Η προβολή του ρόλου της Αρχιτεκτονικής στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης

Από τα παραπάνω στοιχεία διαφαίνεται ότι η Αρχιτεκτονική καταγράφεται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το Μέσο. Υπάρχουν οι περιπτώσεις όπου επικρατεί η αναπαραγωγή πανομοιότυπων κειμένων χωρίς πρωτότυπη έρευνα όπου και η επιλογή τους γίνεται με βασικό κριτήριο το πλήθος των εικόνων που τα συνοδεύουν. Υπάρχουν ποικίλα παραδείγματα ιστότοπων που παρουσιάζουν την Αρχιτεκτονική με παρόμοιο τρόπο με βασικό στοιχείο τη σύγχυση μεταξύ Αρχιτεκτονικής και διακόσμησης. Σε γενικές γραμμές ένα από τα χαρακτηριστικά της εικόνας που καταγράψαμε παραπάνω είναι πως η αρχική υπόθεση έλλειψης σταθερής συχνότητας και μειωμένης παρουσίας αρχιτεκτονικών δημοσιευμάτων στα Μέσα Ενημέρωσης- σε σχέση με τα υπόλοιπα θέματα που απασχολούν την επικαιρότητα- επιβεβαιώνεται καθώς διαπιστώσαμε πως τα καθαρά αρχιτεκτονικά άρθρα μειονεκτούν έναντι αυτών που αναφέρονται στην αποκατάσταση νεοκλασικών, στη διακόσμηση, στην πολιτιστική κληρονομιά, σε ξεναγήσεις σε ιστορικά κτίρια μίας περιοχής, σε νέα μουσεία και εικαστικά δρώμενα. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν έντυπα και ηλεκτρονικά Μέσα που φιλοξενούν ποικίλα άρθρα αρχιτεκτονικής φύσης με πρωτογενή έρευνα του συντάκτη και ευαισθησία σε θέματα πόλης.

Στη συνέχεια, λοιπόν, της παράθεσης των αποτελεσμάτων της έρευνας και με βάση τις απόψεις των ατόμων που συμμετείχαν στις συνεντεύξεις κι όσον αφορά τον τρόπο που προβάλλεται η Αρχιτεκτονική από τα Μέσα, η πλειοψηφία των αρχιτεκτόνων τονίζει ότι υπάρχουν πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις στην κάλυψη των αρχιτεκτονικών θεμάτων κι ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις περιλαμβάνονται τεκμηριωμένα άρθρα από εξειδικευμένους δημοσιογράφους, σε άλλες περιλαμβάνονται δημοσιεύσεις που αντιμετωπίζουν την Αρχιτεκτονική σαν lifestyle. Ταυτόχρονα και κατά τον αρχιτέκτονα Π.Δ. αυτό που αναπαράγεται αυτούσιο σε μεγάλο βαθμό από τα Μέσα Ενημέρωσης είναι το κείμενο που στέλνουν οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες για την προώθηση του έργου τους, όπως αυτό έχει δημοσιευθεί σε αρχιτεκτονικά περιοδικά χωρίς κριτική προσέγγιση από τους δημοσιογράφους που ασχολούνται με τα αρχιτεκτονικά θέματα.

Βέβαια ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι στην Ελλάδα, η κάλυψη της Αρχιτεκτονικής από τα Μέσα έχει περιοριστεί και λόγω της οικονομικής κρίσης που έχει χτυπήσει τόσο την αρχιτεκτονική παραγωγή όσο και τον Τύπο. Ωστόσο, πέρα από το παραπάνω γεγονός και κατά γενική ομολογία των αρχιτεκτόνων που συμμετείχαν στην έρευνά μας, η Αρχιτεκτονική παρουσιάζεται από τα μέσα ενημέρωσης ακριβώς όπως παρουσιάζεται εν γένει η ζωή. Κι ακριβώς επειδή η έκφραση της ζωής σε κτισμένο περιβάλλον είναι η Αρχιτεκτονική, μπορεί κανείς να πει πως ισχύουν οι ίδιες παράμετροι που ισχύουν και στη ζωή, είτε είναι ο τρόπος ζωής, είτε ο τρόπος που η κυρίαρχη εικόνα εκφράζεται στον εξωτερικό κόσμο. Σημειώνουν δε πως η αντιμετώπιση των Μέσων τείνει να παρουσιάζει την Αρχιτεκτονική είτε σαν τάση, είτε σαν όχημα κοινωνικής ανέλιξης και κύρους κι όχι σαν τέχνη ή επιστήμη που αφορά τον τρόπο που ζούμε, τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε κι όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας.

Η εικόνα αυτή, βέβαια, μπορεί να παρατηρηθεί και σε άλλες προηγμένες κοινωνίες του δυτικού κόσμου, όπου και εκεί οι σελίδες των πάσης φύσεως εντύπων δε βρίθουν καθημερινώς αρχιτεκτονικών θεμάτων, ούτε το ευρύ κοινό είναι απαραίτητα ενημερωμένο για τις ιδεολογικές και κοινωνικές προεκτάσεις της Αρχιτεκτονικής· η βασική, όμως, διαφορά έγκειται στο γεγονός πως στις περιπτώσεις αυτές η Αρχιτεκτονική αποτελεί συνήθως πρώτη βιοτική ανάγκη, αυτοτελή επιστημονικό τομέα και πεδίο μελέτης, και παράλληλα, το εγχείρημα για την επιτυχή της πραγματοποίηση καταφέρνει να συγκεντρώνει τη συλλογική προσπάθεια όλων των εμπλεκομένων, καθώς κι ένα γενικότερα υψηλό επίπεδο αστικής, περιβαλλοντικής κι αισθητικής παιδείας (Γιακουμακάτος, 1998).  Τα παραπάνω επιβεβαιώνει και ο δημοσιογράφος ημερήσιας εφημερίδας Δ.Α. που υπογραμμίζει ότι:

οι περισσότερες εφημερίδες με θέματα πολύ εξειδικευμένα αρχιτεκτονικά δεν ασχολούνται, ίσως μόνο με πολύ τρανταχτά παραδείγματα έργων, όπως το Ίδρυμα του Νιάρχου, ή το Μουσείο της Ακρόπολης. Το γιατί είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Ίσως θεωρούν την Αρχιτεκτονική πολυτέλεια, ίσως να νομίζουν πως είναι πολυτέλεια να γράφουν για ένα μεγάλο δημόσιο κτίριο που ολοκληρώθηκε πρόσφατα ή που υπάρχει από πιο παλιά, άσχετα από το πόσο σημαντικό ή καινοτόμο είναι και να θεωρούν πως τα θέματα αυτά δεν αγγίζουν τον απλό πολίτη που έχει άλλα σημαντικά προβλήματα καθημερινότητας. (προσωπική επικοινωνία, 02.12.2017)

Βέβαια πάνω σε αυτό το ζήτημα οι συνεντευξιαζόμενοι δημοσιογράφοι τονίζουν πως όσον αφορά το διαδίκτυο, μπορεί να γίνονται αφιερώματα πιο γενικά, ρηχά και με τη συνοδεία εντυπωσιακών εικόνων, ωστόσο μας επισημαίνουν πως πρέπει να διευκρινίσουμε τι εννοούμε όταν μιλάμε για διαδίκτυο και αν μιλάμε για σοβαρά ειδησεογραφικά πρακτορεία ή όχι. Τονίζουν επίσης πως το να υπάρχει ένα blog ή ένα site όπου ανεβάζει ο διαχειριστής του με “copy-paste” ό,τι βρίσκει να κυκλοφορεί στον κυβερνοχώρο σίγουρα δε μπορεί να θεωρηθεί σοβαρή ειδησεογραφική δουλειά.

Ο δημοσιογράφος ημερήσιας εφημερίδας Γ.Λ. συμπληρώνει ότι η Αρχιτεκτονική παρουσιάζεται στα Μέσα μέσω της ενασχόλησής τους με θέματα κοινού ενδιαφέροντος, είτε είναι τα ζητήματα της δόμησης, είτε οι πολεοδομικοί τους κανονισμοί, αφού υπάρχουν πολλές πτυχές που μπορεί να αφορούν τον πολίτη κι ως εκ τούτου τα θέματα που αφορούν τον πολίτη αφορούν και το ρεπορτάζ. Ωστόσο, συμφωνεί πως είναι αλήθεια πως δε βλέπουμε πολλά αρχιτεκτονικά αφιερώματα στα Μέσα, αλλά τονίζει πως για να γίνει ένα αφιέρωμα θα πρέπει να υπάρξει μία αφορμή και πολλές αφορμές τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα δυστυχώς δεν υπάρχουν.

Μια ακόμη πτυχή της σχέσης των Μέσων και της Αρχιτεκτονικής είναι αυτή που σημειώνει ο Θ.Λ., υψηλόβαθμο μέλος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (ΤΕΕ) που από την προσωπική του εμπειρία και επαφή με τα Μέσα υποστηρίζει ότι:

το ενδιαφέρον των Μέσων είναι μεγαλύτερο όταν τα θέματα των εν γένει μηχανικών αφορούν την κοινωνία. Για παράδειγμα, αν το ΤΕΕ οργανώσει μία ημερίδα για τον ΚΕΝΑΚ (Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίου) δεν θα το μεταδώσουν, ωστόσο όταν ο ΚΕΝΑΚ εξελιχθεί σε πρόγραμμα “εξοικονομώ κατ’ οίκον” και θα αφορά πλέον όλο τον κόσμο, τότε θα ερευνήσουν περισσότερο το θέμα και θα ενημερωθούν επαυτού ώστε να ενημερώσουν και το ευρύ κοινό. Πρέπει πρώτα να τους εξηγήσουμε ως ΤΕΕ γιατί κάποιο θέμα τους αφορά και μετά θα ασχοληθούν με αυτό. Όσο πιο εξειδικευμένοι κι ενημερωμένοι είναι οι δημοσιογράφοι γενικά και ειδικά στα τοπικά Μέσα, τόσο πιο καλά θα κατανοήσουν ένα θέμα και θα το μεταδώσουν σωστά στον κόσμο. (προσωπική επικοινωνία,  24.11.2017)

Μιλώντας, ωστόσο, με δημοσιογράφο δημοφιλούς διαδικτυακής ενημερωτικής και ψυχαγωγικής σελίδας εντοπίζουμε και τη θετική πλευρά της σχέσης της Αρχιτεκτονικής με τα Μέσα Ενημέρωσης, αφού ο ίδιος υποστηρίζει πως το ενδιαφέρον που δείχνουν τα Μέσα έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια κι αυτό γιατί έχει αλλάξει το προφίλ της ίδιας της Αρχιτεκτονικής, η οποία έχει έρθει πιο κοντά στον καθημερινό άνθρωπο. Και συμπληρώνει πως παρότι η πόλη τα τελευταία χρόνια και λόγω της κρίσης είχε μία αισθητική καθίζηση, αυτή τη στιγμή γίνονται μικρές κινήσεις που θα την αναμορφώσουν:

το τοπίο αναγεννάται και μετά από τόσα χρόνια κρίσης ο κόσμος έχει ανάγκη λίγη αισιοδοξία. Ταυτόχρονα, η νέα γενιά επαγγελματιών σε όλους τους τομείς- ένας εκ των οποίων και οι δημοσιογράφοι- είναι πιο μορφωμένη, πιο εκπαιδευμένη, αντιλαμβάνεται καλύτερα την αξία του περιβάλλοντος χώρου του κι ενδιαφέρεται να την αναδείξει. Κι αυτό δε μπορεί παρά να είναι μία θετική εξέλιξη. (Γ.Π., προσωπική επικοινωνία, 26.01.2018)

Η Αρχιτεκτονική στην εποχή των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης

Στις μέρες μας το διαδίκτυο καθιερώθηκε ως αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Το τρίτο ερευνητικό ερώτημα αφορά ακριβώς αυτή τη σχέση των νέων Μέσων με το σύγχρονο άνθρωπο και φυσικά με την Αρχιεκτονική, αφού κάτι που έχει εμφανώς αλλάξει τα τελευταία χρόνια είναι η εξωτερική της εικόνα, γεγονός που οφείλεται περισσότερο στις επιλογές των Μέσων και λιγότερο στις προσπάθειες των θεωρητικών του είδους (Ποτηρόπουλος, 2016). Η Αρχιτεκτονική, ακολουθώντας κι αυτή μία αντίστοιχη εξελικτική πορεία με όλους τους τομείς μιας κοινωνίας, εκφράζεται πλέον σε μεγάλο βαθμό από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης τα οποία και βασίζονται πολύ στη δύναμη της εικόνας που επιδρά στον τρόπο που την αντιλαμβάνεται το κοινό και στον τρόπο άσκησής της. H είσοδός τους στην καθημερινή κι επαγγελματική πραγματικότητα έχει καταφέρει να προσφέρει νέους, δημιουργικούς τρόπους προώθησης προϊόντων, με την παραδοσιακή  θεωρία που αντιλαμβάνεται τους καταναλωτές ως παθητικούς δέκτες να ανατρέπεται και να οδηγεί στην ανάπτυξη ενός νέου τύπου marketing (Ισμαηλίδου, 2012). Το γεγονός αυτό έχει επηρεάσει και τον κλάδο της Αρχιτεκτονικής της οποίας ο ρόλος έχει μετεξελιχθεί σε παράγοντα διαμόρφωσης της αγοράς. Όπως μάλιστα σχολίασε ο αρχιτέκτονας Τ.Π.:

είτε μιλάμε για ένα νέο ρούχο ή ένα νέο αυτοκίνητο, οι κανόνες προώθησης του αγαθού αυτού είναι ακριβώς οι ίδιοι με την προώθηση της Αρχιτεκτονικής, η οποία προωθείται ως ένα καταναλωτικό προϊόν και εμπίπτει στις γενικότερες διαδικασίες του κόσμου του marketing. Ταυτόχρονα, κι επειδή δεν υπάρχουν σύνορα στη διάδοση πληροφοριών από τα νέα Μέσα, οι κανόνες διακίνησης προϊόντων των πολυεθνικών εταιρειών έχουν επικρατήσει και στη διάδοση του αρχιτεκτονικού έργου από τα μεγάλα αρχιτεκτονικά γραφεία ανά τον κόσμο. (προσωπική επικοινωνία, 02.12.2017)

Η Αρχιτεκτονική σταδιακά μεταλλάσσεται, από τέχνη του χώρου και της κατασκευής, σε τέχνη της επικοινωνίας, αλλά κυρίως της εικόνας, αφού η προώθηση των αρχιτεκτονικών έργων από τα ψηφιακά Μέσα παραμένει άρρηκτα εξαρτημένη από αυτά (Δραγώνας, 2011). Η αντίληψη πως η κινητήριος δύναμη της σύγχρονης ζωής είναι η αναπαραγωγή του κοινωνικού κόσμου μέσω της εικόνας έχει επικρατήσει. Η πλέον συνήθης έκφραση των τελευταίων ετών είναι πως ζούμε στην εποχή της εικόνας. Πρέπει, βέβαια, να σημειώσουμε πως η εικόνα είχε σοβαρό αντίκτυπο και σε παλαιότερους πολιτισμούς, ωστόσο, ο σύγχρονος πολιτισμός βρίσκεται πλέον αντιμέτωπος με τη μετάβαση από τον πραγματικό-ρεαλιστικό κόσμο στον εικονικό (Ποτηρόπουλος, 2016).

Κανείς δε μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός πως η προσφορά του διαδικτύου στην ενημέρωση είναι τεράστια δίνοντας στον καθένα τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με μέρη που δε θα μπορούσε να βρεθεί με άλλο τρόπο και να δει εικόνες Αρχιτεκτονικής από όλα τα σημεία του κόσμου. Η δύναμη της εικόνας και η εύκολη διάδοση της μέσω του διαδικτύου και πιο συγκεκριμένα μέσω των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, είναι αυτή που δημιούργησε μια πιο άμεση σχέση της Αρχιτεκτονικής με τον άνθρωπο και την κατέστησε προσιτή στο ευρύ κοινό. Δημιούργησε στον κόσμο την αίσθηση πως δεν είναι μία τέχνη μόνο για τους λίγους και εκπαίδευσε το μάτι του κόσμου σε αισθητικά άρτιες εικόνες.

Ο δημοσιογράφος Δ.Α. τονίζει πως τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης έχουν ασκήσει μεγάλη επιρροή στον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο γύρω μας:

τα social media έχουν βοηθήσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πόλη. Βλέπουμε ένα ωραίο κτίριο ή μία ωραία γωνία και πλέον την παρατηρούμε, τη φωτογραφίζουμε και την ανεβάζουμε. Ίσως να μην καταλαβαίνουμε ακριβώς την ουσία του κτιρίου αυτού αλλά μέσω της φωτογραφίας το μεταδίδουμε σε όλο τον κόσμο. Είναι πολύ εύκολο σήμερα να καταλάβει το ευρύ κοινό, που πάει σε έναν αρχιτέκτονα για να ανακαινίσει το σπίτι του, την τελική εικόνα που αυτός του προτείνει. Ωστόσο, αυτό μπορεί να γυρίσει εναντίον του δημιουργού, αφού εντυπώνονται μεμονωμένες ωραίες εικόνες στον κόσμο και τις ζητάει μετά αυτούσιες, ανεξάρτητα από που προέρχονται κι αν ενσωματώνονται στην ελληνική πραγματικότητα. (προσωπική επικοινωνία, 02.12.2017)

Τα έργα πολλές φορές προωθούνται με βασικό γνώμονα τις ελκυστικές, αλλά απομονωμένες από τη συνολική τους εικόνα, γωνίες λήψης, με αποτέλεσμα έργα, αξιόλογα ή μη, να κατακερματίζονται σε διάφορα μέρη. Ωστόσο, ο αρχιτεκτονικός χώρος σχεδιάζεται για να αποτελεί μία ολοκληρωμένη αφήγηση και μία συνολική εμπειρία στο χρήστη τους (Ποτηρόπουλος, 2016). Με την αποσπασματικότητα που αντιμετωπίζεται στις μέρες μας αποδυναμώνεται η αφηγηματική δύναμη της Αρχιτεκτονικής και η ικανότητά της να μεταδώσει μηνύματα (Δραγώνας, 2011).

Στην «εποχή του Photoshop» ο τρόπος με τον οποίο παράγονται οι εικόνες έχει αλλάξει. Η επεξεργασία μίας εικόνας φυσικά δεν είναι απαγορευμένη και μπορεί να εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας ενός φωτογράφου. Ωστόσο είναι εντελώς διαφορετική η περίπτωση μίας απλής επεξεργασίας του χρώματος ή του φωτισμού μίας φωτογραφίας από την πλήρη αλλοίωση της αφηγηματικής της ικανότητας. Η κυριαρχία των αναπαραστάσεων ασκεί σημαντική επίδραση στο σχεδιασμό του αρχιτεκτονικού έργου και ταυτόχρονα η ψηφιακή τεχνολογία θέτει την έννοια του πραγματικού σε κρίση, καθώς, οι χωρικές αναπαραστάσεις αδυνατούν να διακριθούν από τις προσομοιώσεις τους (Δραγώνας, 2011).

Σε πολλές περιπτώσεις τα υπολογιστικά προγράμματα επεξεργασίας εικόνας παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην αναπαράσταση του τελικού αποτελέσματος ενός αρχιτεκτονικού έργου. Ο τρόπος που διαχειρίζεται ο κάθε επαγγελματίας τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης μπορεί να αποδειχτεί καθοριστικός στην προώθηση της δουλειάς του στο ευρύ κοινό στο οποίο κι αυτά απευθύνονται. Αυτό από μόνο του σαν γεγονός επηρεάζει τον τρόπο που ο κόσμος αντιλαμβάνεται την Αρχιτεκτονική κι αξιολογεί ένα έργο, αφού μία και μόνο εντυπωσιακή γωνία λήψης μπορεί να το χαρακτηρίσει σαν σύνολο.

Έτσι, αντιλαμβανόμαστε πως ο ρόλος του φωτογράφου στην απόδοση του τελικού αποτελέσματος είναι πλέον ιδιάζουσας σημασίας. Ο φωτογράφος αρχιτεκτονικού έργου Ν.Σ. υποστηρίζει πως πολλές φορές ο φωτογράφος υποκαθιστά τον αρχιτέκτονα στα μάτια του αναγνώστη και κάνει την προσωπική του αφήγηση πάνω στο έργο του δεύτερου. Παράλληλα συμπληρώνει πως μία φωτογραφία που έχει επιλεγεί να αντιπροσωπεύσει ένα έργο μπορεί να μην είναι η πιο χαρακτηριστική του αλλά να αποδίδει πιο πετυχημένα την ατμόσφαιρα του και να την επικοινωνεί καλύτερα στον αποδέκτη. Η σωστή επιλογή της μπορεί να αναδείξει ένα έργο ή και να το καταστρέψει. Η φωτογραφία αναδεικνύει πτυχές που αλλιώς θα ήταν κρυμμένες και προβάλλει καταστάσεις με τρόπο ώστε να έρθουν στην επιφάνεια της διεθνούς σκηνής και να γίνουν θέματα συζήτησης και γόνιμου διαλόγου:

πολλοί θα διαβάσουν το άρθρο της Αρχιτεκτονικής, αλλά δε θα σταθούν στο άρθρο, θα δουν μόνο την εικόνα. Εμβάθυνση στο περιεχόμενο του κειμένου θα κάνουν μόνο οι άνθρωποι του χώρου ή αυτοί που θα έχουν ένα πιο ειδικό ενδιαφέρον. Το ίδιο το άρθρο βέβαια δεν θα μπορούσε να σταθεί σαν κείμενο χωρίς την εικόνα. Η απλότητα των καθαρών γραμμών και των γεωμετρικών σχημάτων, η σωστή χρήση του φωτός κι ένα σωστό κάδρο μπορούν να μετατρέψουν μια απλή φαινομενικά στιγμή σε ένα έργο τέχνης. Η δυναμική μίας εικόνας είναι ισχυρή και παρότι η εποχή μας είναι μία εποχή που κατακλύζεται από εικόνες πάντα θα ξεχωρίζουν αυτές που θα μπορούν να αντέξουν στο χρόνο. (προσωπική επικοινωνία, 04.01.2018)

Ο αντίκτυπος της σχέσης της Αρχιτεκτονικής με τα Μέσα Ενημέρωσης στην ελληνική κοινωνία

Το φαινόμενο της διαμεσολαβημένης εμπειρίας της Αρχιτεκτονικής δεν είναι καινούριο. Η μοντέρνα Αρχιτεκτονική υπήρξε από τη γέννησή της απόλυτα συνδεδεμένη με τα Μέσα. Η διάδοση των μοντέρνων αισθητικών προτύπων και των δυνατοτήτων της οικοδομικής βιομηχανίας δεν θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί χωρίς τα έντυπα Μέσα Ενημέρωσης του 20ου αιώνα (Δραγώνας, 2011). Στην Ελλάδα, ωστόσο, κυριαρχεί μία τοπική αντίληψη περί Αρχιτεκτονικής και περιβάλλοντος χώρου που αφορά το σύνολο της εγχώριας κοινωνίας όπου η έννοια της δεν είναι ξεκάθαρη και η αισθητική εμπειρία του κοινού περιορίζεται στις εικόνες που κυριαρχούν γύρω του (Ποτηρόπουλος, 2016). Με αυτό το δεδομένο επιχειρούμε να απαντήσουμε στο τέταρτο ερευνητικό ερώτημα που αφορά την αισθητική και την αρχιτεκτονική παιδεία του ελληνικού κοινού.

Το κυρίαρχο πολιτισμικό γνώρισμα της ελληνικής κοινωνίας είναι η χρόνια ακροβασία μεταξύ παράδοσης και μοντέρνου, η ταυτόχρονη ανάμειξη μορφών και ιστορικών στοιχείων (Αίσωπος και Σημαιοφορίδης, 1999) και η διαρκής προσπάθεια συμβιβασμού της νεοκλασικής απομίμησης και της λαϊκής παράδοσης με τη μοντέρνα αντίληψη, τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις τρέχουσες τάσεις (Ποτηρόπουλος, 2017). Το πρόβλημα εντοπίζεται στο απότομο πέρασμα της ελληνικής κοινωνίας από αγροτική σε μεταβιομηχανική χωρίς το απαραίτητο εκπαιδευτικό υπόβαθρο ώστε να καταφέρει να βιώσει πραγματικά την ουσία των αστικών κοινωνικών εξελίξεων και με τα διαφορετικά κοινωνικά στρώματα να προσπαθούν να διεκδικήσουν την κοινωνική τους καταξίωση μέσω της μίμησης μίας ξένης κουλτούρας (Γιακουμακάτος, 2011).

Σημείο τομής αποτελεί η χρήση οπλισμένου σκυροδέματος που, ενώ στην Ευρώπη χρησιμοποιείται με βάση την πρακτικότητά του, στην Ελλάδα θεωρείται πανάκεια που εκπροσωπεί ό,τι πιο πολυτελές μπορεί να παράγει ένας αρχιτέκτονας και από οικοδομικό υλικό ανάγεται σε “ισοπεδωτικό σύμβολο” της εποχής που οδηγεί στην “τσιμεντοποίηση” των ελληνικών πόλεων και επηρεάζει την ίδια την αρχιτεκτονική σκέψη (Λεφαντζής, 2005). Όπως σχολίασε ο αρχιτέκτονας Μ.Λ. στην προσωπική μας επικοινωνία, το ευρύ κοινό της εποχής υποβίβασε τα νεοκλασικά των αρχών του αιώνα και αναγνώρισε ως Αρχιτεκτονική μόνο τις “μοντέρνες” πολυκατοικίες, μεταφράζοντας το μοντερνισμό κατά προσέγγιση, στοιχείο που αποτελεί και το μεγάλο πρόβλημα στην Ελλάδα διαχρονικά, αφού ό,τι έχει έρθει από τη Δύση έχει μεταλλαχθεί, μεταφραστεί και παραφρασθεί κι έχει ενταχθεί στις ελληνικές ανάγκες, οι οποίες, όμως, είναι εντελώς διαφορετικές από αυτές της Δύσης. Και παρότι δημιουργήθηκαν πολλά έργα με αξιόλογα χαρακτηριστικά, η εικονογραφία της εποχής καθορίστηκε, σε μεγάλο βαθμό, από την αισθητική μίας νεας αναδυόμενης οικονομικής ελίτ που εγκλώβισε τους δημιουργούς σε στυλιστικά πρότυπα και περιόρισε τις όποιες νέες αναζητήσεις (Δραγώνας, 2011). Με τον τρόπο αυτό το εγχώριο κοινό δημιούργησε την αισθητική του ταυτότητα.

Η άποψη των ερωτώμενων αρχιτεκτόνων και δημοσιογράφων για το ζήτημα της αρχιτεκτονικής παιδείας του κοινού ήταν σαφής και ομόφωνη. Δεν υπάρχει αρχιτεκτονική παιδεία. Λόγοι για την έλλειψή της ειπώθηκαν πολλοί. Ο δημοσιογράφος Δ.Α. επικεντρώνεται στην απουσία του δημόσιου παραδείγματος που εδώ και αρκετά χρόνια γίνεται εργολαβικά και χωρίς καμία εμβάθυνση στην ουσία του που είναι να καλύπτει τις ανάγκες της περιοχής που καλείται να εξυπηρετήσει και συμπληρώνει:

όταν η εικόνα της πόλης μας είναι κατά γενικό κανόνα τόσο κακή, ο πολίτης συνηθίζει στο άσχημο. Κακοσχεδιασμένα κτίρια, πλατείες και κατοικίες. Από εκεί που η πλατεία στην αρχαία Ελλάδα ήταν ο πιο σημαντικός χώρος στην πόλη και σηματοδοτούσε τη λήψη σημαντικών αποφάσεων, πλέον, είναι ένας χώρος αδιάφορος που κανείς δεν καταλαβαίνει το ρόλο του στη δημόσια ζωή. Υπάρχει μεγάλη άγνοια στο κοινό για την ιστορία της πόλης του ακόμα και για έργα που άφησαν το στίγμα τους στην αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου. Στη συνείδησή του δεν είναι ξεκάθαρο τί σημαίνει Αρχιτεκτονική, αφού έχει στο μυαλό του πρωτίστως τα έργα που βλέπει γύρω του, τις πολυκατοικίες και τα λίγα εναπομείναντα νεοκλασικά. (προσωπική επικοινωνία, 01.12.2017)

Όπως μάλιστα ανέφερε η αρχιτέκτονας και αρθρογράφος Χ.Σ. το μορφωτικό επίπεδο στην Ελλάδα έχει να κάνει με τη διάθεση του ατόμου να μάθει, να γνωρίσει, να ενημερωθεί και όχι απαραίτητα με την ποιότητα της γνώσης που προσφέρεται στα σχολεία. Παράλληλα τονίζει πως δυστυχώς τα περισσότερα έργα, όσο πρωτοπόρα και σημαντικά κι αν είναι, δεν αγγίζουν το ελληνικό κοινό γιατί δεν είχε τα ερεθίσματα μέχρι τώρα να το ενδιαφέρουν:

στην Ελλάδα, τα έργα μεγάλης κλίμακας, τα δημόσια κτίρια, ποτέ δεν συνδέθηκαν με την Αρχιτεκτονική. Ποτέ κανείς δεν ενδιαφέρθηκε αληθινά γιατί η ελληνική πόλη έχει τη μορφή που έχει. Επομένως χωρίς κριτική ικανότητα και ενδιαφέρον από το κοινό τα αρχιτεκτονικά αποτελέσματα είναι αυτά που συναντάμε παντού γύρω μας. (προσωπική επικοινωνία, 01.02.2018)

Η σημερινή κρίση ήρθε να αναδείξει το γενικότερο πρόβλημα προσθέτοντας και το ζήτημα της έλλειψης οικονομικών πόρων. Οι δυσμενείς συνθήκες που επικρατούν γύρω μας έχουν ριζώσει στο συλλογικό υποσυνείδητο και η απότομη μετάλλαξη των κοινωνικών στρωμάτων ώστε να ανταποκριθούν στις νέες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές απαιτήσεις οδήγησε σε ένα παραγωγικό μοντέλο μακριά από την αυθεντική παράδοση κι ενταγμένο στην αισθητική του μέτριου και της απομίμησης διεθνών προτύπων μεταλλαγμένων, μέσα από το πρίσμα μίας, απομονωμένης από τα διεθνή πρότυπα, ελληνικής κοινωνίας (Ποτηρόπουλος, 2017). Αποφασίζουμε, ωστόσο, να κλείσουμε την παράθεση των ποικίλων απόψεων που συγκεντρώθηκαν στα πλαίσια της παρούσας έρευνας με την αισιόδοξη ματιά του δημοσιογράφου Γ.Π., ο οποίος και θεωρεί πως η αντίληψη και το ενδιαφέρον του κοινού έχουν αρχίσει σταδιακά να αλλάζουν, κι ενώ πριν από κάποια χρόνια ένα άρθρο που θα παρουσίαζε μία μοντέρνα κατοικία δεν θα έβρισκε ανταπόκριση, πλέον εικόνες ποικίλων έργων μεταδίδονται από όλα τα Μέσα, το ευρύ κοινό έχει εξοικειωθεί με αυτές κι ακόμα και ο καθημερινός άνθρωπος δίνει πια πιο πολλή σημασία στην αισθητική αξία ενός έργου:

όσα χρόνια γράφω για αρχιτεκτονικά θέματα τα άρθρα που σχετίζονται με ανακαινίσεις ιστορικών κτιρίων, τοπόσημων για την Αθήνα το ενδιαφέρον του κοινού είναι τεράστιο. Ο κόσμος γενικά ενδιαφέρεται πολύ για τα νεοκλασικά αυτό είναι αλήθεια, αλλά κι έργα σαν το Νιάρχο δε γίνονται συχνά ώστε να στρέψουν εκεί το ενδιαφέρον του. (προσωπική επικοινωνία, 26.01.2018)

Συμπεράσματα

Εδώ και περίπου δύο δεκαετίες, η Αρχιτεκτονική, βρίσκεται σε μια μεταβατική περίοδο, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, και προσπαθεί να βρει τη νέα της ταυτότητα, συνδυάζοντας το σχεδιαστικό παρελθόν της και τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών κι αντιμετωπίζοντας παράλληλα τις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες, καθώς και μια νέα κοινωνική και πολιτική αστάθεια που αναδύεται σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Στην παρούσα μελέτη τέθηκαν κάποια ερωτήματα που είχαν ως βασικό στόχο τη διερεύνηση της σχέσης της Αρχιτεκτονικής με τα παραδοσιακά και τα νέα Μέσα Ενημέρωσης και κατά γενική ομολογία οι απόψεις που συγκεντρώθηκαν τόνισαν κυρίως την περιορισμένη εκπροσώπησή του αρχιτεκτονικού έργου από τα Μέσα. Οι λόγοι που μπορεί να συμβαίνει αυτό αναλύθηκαν παραπάνω, ωστόσο ο τρόπος επαναπροσδιορισμού της σχέσης αυτής και η δημιουργία μίας γενικότερης συνείδητοποίησης του ρόλου της Αρχιτεκτονικής στην κοινωνία αποτελεί ένα νέο πεδίο διερεύνησης. Ο ρόλος και των αρχιτεκτόνων και των Μέσων είναι πολύ σημαντικός για μία νέα πορεία και βελτίωση του πολιτισμικού περιβάλλοντος των πόλεών μας. H κρίση στον κλάδο της Αρχιτεκτονικής συμβαδίζει με την οικονομική κρίση που βιώνει η χώρα και που έχει επηρεάσει όλους τους τομείς της κοινωνίας. Ωστόσο, το πρόβλημα είναι διαχρονικό αφού η θέση του αρχιτέκτονα και της Αρχιτεκτονικής δεν αποτέλεσε ποτέ μία σαφή έννοια για το ελληνικό κοινό.

Η δύναμη των Μέσων είναι μεγάλη και μπορεί να συνεισφέρει στην προσομοίωση ενός χώρου και στη μετάδοση του στο κοινό. Κι αν φυσικά αυτό το στοιχείο δε μπορεί να ξεπεράσει την αυτούσια βίωση του, μπορεί να συντελέσει στην εκπαίδευση του κοινού, να το εξοικειώσει με χώρους ανάλογης αισθητικής και να δημιουργήσει το ενδιαφέρον που χρειάζεται ώστε ο κόσμος να ασχοληθεί περισσότερο με την Αρχιτεκτονική. Ο τρόπος που παρουσιάζεται από τα Μέσα μπορεί να αποδειχθεί καθοριστικός για την πορεία της στο μέλλον. Με τη δυνατότητα ενημέρωσης της κοινής γνώμης για ζητήματα που αφορούν την Αρχιτεκτονική, κάθε άτομο μπορεί να οδηγηθεί στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για μία συλλογική προσπάθεια και συμβολή όλων σε μία νέα αντίληψη της πόλης. Σημασία έχει η ίδια η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Μόνο αυτή έχει τη δυνατότητα να οδηγήσει σε μία γόνιμη συζήτηση για το κτιστό αλλά και το άκτιστο περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε.

 Βιβλιογραφικές Αναφορές

Αίσωπος, Ι. και Σημαιοφορίδης, Γ. (1999) “Ο εκμοντερνισμός του αστικού χώρου”, <http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=108108>, τελευταία επίσκεψη: 31.10.2017.

Αναγνώστου, Λ. (2014) “3 Μουσεία που κατάφεραν να αλλάξουν τις πόλεις τους”, <http://www.huffingtonpost.gr/2014/11/27/_n_6230664.html>, τελευταία επίσκεψη: 30.11.2017.

Βαΐου, Κ. (2002) “Δημόσιο-Ιδιωτικό: στερεότυπα φύλου και αποκλεισμοί στην πόλη”, Περιοδικό

Γιακουμακάτος, Α. (1998) “Η Αρχιτεκτονική και η Κριτική”, <http://www.tovima.gr/opinions/article>, τελευταία επίσκεψη: 21.10.2017.

Γιακουμακάτος, Α. (2011) “Μια κοινωνία σε αποσύνθεση”, <http://www.tovima.gr/opinions/article>, τελευταία επίσκεψη: 05.10.2017.

Dearing, J. και Rogers, E. (2005) Ορίζοντας τα Θέματα: Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, οι Πολιτικοί και το Κοινό. Αθήνα: Παπαζήσης.

Δραγώνας, Π. (2011) “In Greeklish 6/8:Η κρίση του αληθινού”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 45/2011.

Δραγώνας, Π. (2011) “In Greeklish 7/8:Μετά (το ελληνικό) Μοντέρνο”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 45/2011.

Δραγώνας, Π. (2011) “In Greeklish 8/8: Η ανανέωση του σχεδιαστικού ήθους”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 45/2011.

Ισμαηλίδου, Ε. (2012) “Social Μedia-Επιχειρήσεις: Μια (άκρως προσοδοφόρα) σχέση γεννιέται”, <http://www.tovima.gr/society/article/?aid=442640>, τελευταία επίσκεψη: 20.11.2017.

Κεφαλάς, Α. (2011) “Δημόσια Αρχιτεκτονική – Η έκφραση μίας κοινωνίας”, <http://www.artmag.gr/articles/art-articles/about-art/item/public-architecture>, τελευταία επίσκεψη: 08.10.2017.

Λεφαντζής, Μ. (2001) “Calatrava Media Res!”, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, 27 (Β), σσ.24-25.

Λεφαντζής, Μ. (2005) “Νεοελληνική Αρχιτεκτονική σκέψη εν τύπω”, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, 52 (Β), σσ. 62-67.

Mπίρης, Τ. (2008) “Ιδεολογία και ηθική της Αρχιτεκτονικής”, <http://www.kathimerini.gr/ideologia-kai-h8ikh-thsarxitektonikhs>, τελευταία επίσκεψη: 06.11.2017.

Παπαϊωάννου, Τ. (2015) “Αλάνθαστος κριτής της Αρχιτεκτονικής ο χρόνος”, <http://www.avgi.gr/article/10970/5577561/tases–papaioannou–alanthastos–krites–tes–architektonikeso–chronos>, τελευταία επίσκεψη: 05.10.2017.

Παπαϊωάννου, Τ. (2015) Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική Σύνθεση. Αθήνα: Ίνδικτος.

Ποτηρόπουλος, Δ. (2016) “Αρχιτεκτονική: Η τέχνη που κινδυνεύει να χαθεί στην Ελλάδα”, <http://www.andro.gr/apopsi/arxitektoniki-ellada/>, τελευταία επίσκεψη: 20.11.2017.

Ποτηρόπουλος, Δ. (2016) “Περί ωραίου και ορίων στην Αρχιτεκτονική”, <http://www.andro.gr/apopsi/oria-oraio-arxitektoniki/>, τελευταία επίσκεψη: 20.11.2017.

Ποτηρόπουλος, Δ. (2017) “Το κιτς ως νεοελληνική φιλοσοφία ζωής”, <http://www.andro.gr/kitsch-greece/>, τελευταία επίσκεψη: 21.11.2017.

Σαρηγιάννης, Γ. (2002) “Η ιστορική διάσταση της αντίθεσης δημόσιου και ιδιωτικού χώρου”, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, 37 (Β), σσ. 50-54.

Ψυχογιός, Δ. (2003) Τί είναι τα Μέσα Επικοινωνίας; Αθήνα: Καστανιώτης.

Yick, N. (2015) “The Importance of Architecture: If you listen close enough, you can hear your surroundings speaking to you”, <https://www.theodysseyonline.com/importance-architecture>, τελευταία επίσκεψη: 05.10.2017.

Σημειώσεις:

[1] Το κείμενο βασίζεται στη Διπλωματική Εργασία της γράφουσας “Αρχιτεκτονική και Μέσα Ενημέρωσης” που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών “Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα” του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

* Η Ιφιγένεια Τριανταφύλλου είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός Π.Θ