Σε καθημερινή βάση διαπιστώνεται η καταλυτική εξάρτηση της κοινωνίας από την πληροφορία. Η κοινωνία δραστηριοποιείται και εξελίσσεται παράλληλα με τα τεχνολογικά επιτεύγματα στο χώρο των επικοινωνιών και των τεχνολογιών. Η ευρεία χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας καθίσταται απαραίτητο εργαλείο από τον δημόσιο τομέα μέχρι την καθημερινότητα του κάθε ατόμου. Αυτό αποδεικνύεται από τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που διακινείται αδιάκοπα στο διαδίκτυο με τελικό προορισμό τον σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος στη συνέχεια τις χρησιμοποιεί ανάλογα. Ωστόσο παρουσιάζεται μια αντίξοη κατάσταση, στην οποία η ελευθερία του λόγου τελεί σήμερα υπό καθεστώς απειλής για μια ακόμη φορά σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή η κατάσταση του έντονου προβληματισμού και της διαμάχης για την ελεύθερη έκφραση εδράζεται κυρίως στη βούληση των κυβερνήσεων και των επιχειρησιακών οργανισμών, που από την πλευρά τους επιζητούν σε διαφορετικό βαθμό βέβαια, να θέσουν όρια στο τι είναι αποδεκτό ή μη αποδεκτό να εκφράσει κάποιος χωρίς περιορισμούς. Στον αντίποδα των οικονομικά και πολιτικά δημοφιλών ιστολογιών (blogs) βρίσκονται οι απλοί πολίτες και οι ακτιβιστές, οι οποίοι απαιτούν σθεναρά να ακουστούν οι φωνές τους σε αυτή τη νέα εποχή των έξυπνων κινητών (smartphones) και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, γεγονός που αποδεικνύεται πρακτικά αρκετά δύσκολο και πολύπλοκο. Αυτό συμβαίνει γιατί η τεχνολογία παρέχει στους «ισχυρούς» νέα εργαλεία της λογοκρισίας, από το χώρο της υψηλής τεχνολογίας, οπότε μια νέα μορφή διεκδίκησης για την ελεύθερη έκφραση αναπτύσσεται στις κοινωνικές ομάδες, για την οποία τα άτομα θα αγωνιστούν με οποιοδήποτε κόστος και πιθανόν επώδυνες συνεπακόλουθες συνέπειες.
Αξίζει πάντως να επισημανθεί η θαρραλέα συμμετοχή των απλών πολιτών και ακτιβιστών στον αγώνα για την ελευθερία του λόγου. Αρκετοί είναι εκείνοι που προσπαθούν να φέρουν στο φως της δημοσιότητας κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματα – καταστάσεις που ήταν ανομολόγητες ως τώρα και να δρομολογήσουν την αντιμετώπιση και επίλυση τους. Τέτοια παραδείγματα αφορούν στην έρευνα των τραπεζικών λογαριασμών και επενδύσεων από εμπόρους ναρκωτικών ή στην προσπάθεια να εμποδιστεί η αναβίωση αναχρονιστικών κοινωνικών θεσμών, όπως της πολυγαμίας ή της γυναικείας περιτομής σε κάποιες φυλετικές ομάδες.
Ωστόσο όλη αυτή η κίνηση για την επανεξέταση και οριοθέτηση του θέματος της ελευθερίας, της έκφρασης οδηγεί σε έναν απολογισμό των σαρωτικών αλλαγών που ήδη έχουν επιτευχθεί και όχι μόνο θα πρέπει να διατηρηθούν αλλά και να επαυξηθούν. Πρόκειται για αλλαγές που θέτουν σε νέα σημασιολογική βάση το καθεστώς της έκφρασης αυτή την ξεχωριστή περίοδο της ψηφιακής εποχής, όταν ακόμα και η κοινή αντίληψη μας για το τι συνιστά έκφραση, εξελίσσεται ταυτόχρονα με την πρόοδο της τεχνολογίας των επικοινωνιών και διευρύνει το σημασιολογικό της πεδίο. Παράλληλα πρέπει να λειτουργεί ως σημείο αναφοράς το άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (στην Ελλάδα κυρώθηκε με το Ν. 2462/1997, βλ, http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bd686e52) που αναφέρεται στην ελευθερία του λόγου και ορίζει ότι κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα ελευθερίας της έκφρασης.Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει και το δικαίωμα του καθενός να αναζητά,να λαμβάνει και να μεταδίδει οποιεσδήποτε πληροφορίες και ιδέες ανεξαρτήτως συνόρων ,είτε προφορικά είτε γραπτά ή εκτυπωμένα, σε μορφή τέχνης, ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο της επιλογής του.
Άλλωστε πολλοί είναι εκείνοι που αγωνίζονται με διαφορετικούς τρόπους να καθορίσουν και να προστατεύουν μια από τις πιο θεμελιώδεις ελευθερίες σε μια χρονική στιγμή που τα διαθέσιμα εργαλεία για τη διασφάλιση της ελεύθερης έκφρασης έχουν γίνει αρκετά δύσκολο να προσδιοριστούν πόσο μάλλον να αναγνωριστούν. Όλο και πιο συχνά για παράδειγμα οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν νόμους για την ποινικοποίηση της δυσφήμησης της θρησκείας ως εργαλείο καταστολής της ελευθερίας του λόγου. Οι ΜΚΟ, Human Right First τεκμηριώνουν περισσότερα από 100 πρόσφατα παραδείγματα της σοβαρής κατάχρησης των νόμων, που αφορούν στη λογοκρισία και είναι αξιοσημείωτο, πως πολλές καταχρήσεις διαπιστώνονται σε μουσουλμανικές χώρες. Ακόμα και ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ (Ban Ki-moon) φάνηκε να αμφισβητεί την ελευθερία του λόγου, ως απόλυτο δικαίωμα μετά την «απελευθέρωση της αθωότητας του video», γεγονός που πυροδότησε ταραχές στους μουσουλμάνους σε όλον τον ισλαμικό κόσμο, επιμένοντας ότι «όταν κάποιοι άνθρωποι χρησιμοποιούν το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης με σκοπό να προκαλέσουν ή να ταπεινώσουν κάποιες αξίες και πεποιθήσεις άλλων», τότε αυτό δεν μπορεί να προστατεύεται .
Ωστόσο, τον τελευταίο καιρό έχουν διαπιστωθεί αλλαγές αναφορικά με τις εντάσεις της ελεύθερης έκφρασης σε παγκόσμιο επίπεδο και συγκριτικά με το παρελθόν. Αυτό συμβαίνει γιατί η ελευθερία του λόγου αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας ως το σπουδαιότερο μέσο επικοινωνίας και έκφρασης του ατόμου. Συνεπώς αδικαιολόγητοι περιορισμοί στη διάδοση των στοχασμών είναι ανεπίτρεπτοι.
Πρώτον, είναι κοινή διαπίστωση, πως η πρόοδος για την κοινωνική αλληλεξάρτηση σε παγκόσμιο επίπεδο στηρίζεται περισσότερο από ποτέ στην απρόσκοπτη ροή των πληροφοριών. Η σύγχρονη παγκόσμια οικονομία απαιτεί από τις όλες τις χώρες του κόσμου «ισχυρές» ή «λιγότερο ισχυρές» να συνεργάζονται για να αντιμετωπίζουν ή να επιλύουν αποτελεσματικά και με συνέπεια τα θέματα. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι προσπάθειες εγγύησης της ελευθερίας της έκφρασης είχαν θεωρηθεί ως μια ασπίδα κατά του σχηματισμού των δικτατοριών, ενώ στις μέρες μας καθίσταται αναγκαία συνθήκη και προαπαιτούμενη στη διευρυνόμενη παγκόσμια αγορά. Άλλωστε η ελευθερία του λόγου αποτελεί ίσως την σπουδαιότερη προϋπόθεση της δημοκρατίας και ανασχετικό παράγοντα στα οποιαδήποτε μορφής και εντάσεως αντιδημοκρατικά ή κατ’ επίφασιν φιλελεύθερα καθεστώτα .
Στις μέρες μας η λογοκρισία, ως μέσο περιορισμού της ελεύθερης εκδήλωσης των σκέψεων και πεποιθήσεων του ατόμου, έχει μετεξελιχθεί. Εμφανίζεται όταν αναιρούνται τα εκφραστικά ντοκουμέντα ή αναιρείται η δημόσια πρόσβαση τους. Με την πάροδο των αιώνων η λογοκρισία πήρε διάφορες μορφές και εξελίχθηκε ανάλογα με τις ιδέες, την ηθική, τις συνήθειες, αλλά και τις τεχνολογικές εξελίξεις, που επικράτησαν κατά περιόδους. Για παράδειγμα όταν οι New York Times δημοσίευσαν άρθρο σχετικά με την τεράστια περιουσία του Κινέζου Πρωθυπουργού Wen Jiabao, η κινεζική κυβέρνηση κατάφερε να μπλοκάρει την πρόσβαση στις ιστοσελίδες της εφημερίδας. Ταυτόχρονα η προσβλητική ομιλία οπουδήποτε μπορεί να έχει επιπτώσεις, όπως συνέβη με το προσβλητικό βίντεο του προφήτη Μωάμεθ. Στο σύνολο τους δηλαδή τα προϊόντα αυτά της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογίας των επικοινωνιών μπορούν να επηρεάσουν την εθνική δύναμη των κρατών και οι αρχηγοί των κρατών αντίστοιχα να καθίστανται ικανοί στο να ελέγχουν το μέλλον, γεγονός το οποίο με τη σειρά του συχνά οδηγεί σε κρούσματα εθνικισμού, τα οποία αναζωογονούν περιόδους σοβαρής λογοκρισίας. Η κατάργηση ή έστω ο περιορισμός της ελευθερίας του λόγου υπό συνθήκες φόβου και μισαλλοδοξίας θίγει την ίδια την ανθρώπινη προσωπικότητα και μπορεί να έχει ανεξέλεγκτα αποτελέσματα.
Αναμφισβήτητα τα τεχνολογικά άλματα προωθούν σημαντικά την ανθρώπινη πρόοδο. Η ανάπτυξη ενός αποκεντρωμένου, εξατομικευμένου, αλλά ταυτόχρονα και πραγματικά παγκοσμίου συστήματος επικοινωνιών έχει για πρώτη φορά εναποθέσει στη διάθεση του κοινού μια εποικοδομητική, παγκόσμια αγορά ιδεών, που θα δύναται να παράξει απαντήσεις σε επείγοντα προβλήματα, που μια χώρα μόνη της δεν μπορεί να επιλύσει, γεγονός που εγγυάται και το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Οι απαντήσεις – λύσεις στις προβληματικές καταστάσεις θα μπορούσαν να ευοδωθούν με την προϋπόθεση, πως έχει πλέον διασφαλιστεί ευρέως η ελευθερία του λόγου από όλες τις χώρες του κόσμου και τους διεθνείς οργανισμούς. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί, αν η έκφραση του λόγου προστατευόταν σε παγκόσμιο επίπεδο ακόμη και διαμέσου των εμπορικών, διμερών συμφωνιών, που κατά μια έννοια θα προωθούσαν εκτός από τα οικονομικά συμφέροντα και τα ανθρώπινα δικαιώματα, γεγονός που δε διαπιστώνεται να ισχύει γενικά και παντού. Όσα όμως παραδείγματα κι αν υπάρχουν, που λειτουργούν σε βάρος της ελεύθερης έκφρασης, τίποτα από αυτά δεν αλλάζει την ουσιαστική σημασία του δικαιώματος της παρρησίας, αν και τα οφέλη της υποτιμούνται σήμερα περισσότερο από ποτέ κάτι που δεν θα έπρεπε να ισχύει ύστερα από τόσους αγώνες που, έχει κάνει η ανθρωπότητα γι΄ αυτή.
Δεύτερον, η ίδια η ουσία της σύγχρονης ζωής προσφέρει μια ευκαιρία στους ανθρώπους να μιλάνε, να ακούνε, να πείθουν, να αλλάζουν τη γνώμη τους και να έχουν τη δυνατότητα να γνωρίζουν τι σκέφτονται οι άλλοι, καθώς και ο καθένας για τον εαυτό του. Είναι προφανές ότι όλη αυτή η διαδικασία απαιτεί διαμορφωμένη σκέψη ,για να υλοποιηθεί η δυνατότητα μετάδοσης και επικοινωνίας. Σημαντική όμως είναι και η αρωγή των μεγάλων ιδρυμάτων της εκπαίδευσης, επειδή φέρουν τη δική τους κοινωνική ευθύνη στη διδασκαλία και κατ΄ επέκταση στην υιοθέτηση «ευκίνητου» φρονήματος από τους ανθρώπους, γιατί αυτό θα βοηθούσε στο να κατανοήσουν τις πολλαπλές οπτικές γωνίες και την πολυπλοκότητα ενός θέματος, που σαν βάση της πνευματικής ικανότητας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ανθρώπινη πρόοδο. Ωστόσο η κριτική σκέψη και η ανοχή λειτουργούν παράλληλα ως πολύ αξιόλογοι παράμετροι στην ατομική και συλλογική ευημερία του κοινωνικού συνόλου.
Η απτή πραγματικότητα αποδεικνύει, πως οι αγορές του εμπορίου και ο χώρος των ιδεών καθίστανται αναπόσπαστη συνέπεια της οικονομίας της τεχνολογίας, που δίνει έμφαση στην καινοτομία και στην επιχειρηματικότητα. Αυτό σημαίνει πως τα υλικά και τα πνευματικά οφέλη από την ισχυρή προστασία της έκφρασης σε παγκόσμιο επίπεδο είτε αυτό επιτυγχάνεται μέσω της εθνικής νομοθεσίας ή των διεθνών συμβάσεων, θα είναι τεράστια! Άλλωστε όταν ο αριθμός των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, που ασχολούνται με την αγορά των ιδεών αυξάνεται, είναι αναμενόμενη και μια αντίστοιχη αύξηση στη ροή της καινοτομίας στο χώρο της οικονομίας. Θερμός υποστηρικτής όλης αυτής της διαμορφούμενης κατάστασης είναι ο MacGillivery, όπου διέπραξε μια σύγχρονη σταυροφορία γι΄ αυτή στα social media, όπως είναι το twitter.
Επιπρόσθετα σε πολιτικό επίπεδο, ο ασφαλέστερος τρόπος για να αποφευχθεί και να εξαλειφθεί η εξάπλωση της ανομίας είναι να διασφαλιστούν η δημόσια έκφραση των διαφορετικών απόψεων, καθώς και οι δημοκρατικές, κοινωνικές επιδράσεις που προκύπτουν από την άσκησή τους. Γι΄ αυτό και η συνήθεια της ανοικτής συζήτησης λειτουργεί ως αντίδοτο στη μισαλλοδοξία , καθώς και ο φόβος ότι σε πάρα πολλά μέρη του κόσμου συνεχίζουν να υποστηρίζουν επίσημες πολιτικές που είναι αναμφίβολα απαρχαιωμένες και απωθητικές.
Τρίτον τα νομικά εργαλεία για την προστασία της ελευθερίας του λόγου θα πρέπει να εξελιχθούν, για να την προστατεύσουν ικανοποιητικά. Αυτό μπορεί να υλοποιηθεί σύμφωνα με τις πρακτικές απαιτήσεις της εμπορικής αγοράς και τα προνόμια της οικονομικής ολοκλήρωσης. Πρακτικά, η κατάσταση αυτή αποτυπώνεται στην κατάθεση επίσημης έρευνας από το Γραφείο του Εκπροσώπου Εμπορίου των ΗΠΑ με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, με την προτροπή των κορυφαίων ψηφιακών επιχειρήσεων της Αμερικής και των άλλων συναφών πληγεισών βιομηχανιών , για να αντιμετωπιστεί για παράδειγμα η λογοκρισία του διαδικτύου της Κίνας.
Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό γιατί είναι η πρώτη φορά που μια χώρα κάνει ένα τέτοιο αίτημα μέσω του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου. Με δεδομένη την ανάγκη για την ανταλλαγή γνώσεων πρέπει η σύγχρονη κοινωνία να προχωρήσει πέρα από την οικονομική αντζέντα και να ανησυχήσει περισσότερο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την εδραίωση της κοινωνίας των πολιτών, κάτι που σαφέστατα μπορεί να είναι πιο εποικοδομητικό από μια μετωπική εκστρατεία μόνο από την άποψη τιμών.
Για να φτάσει κάποιος στο να κερδίσει μπορεί να πάρει χρόνο. Αρκεί να εξετάσει κάποιος τη μακρά συνταγματική και πολιτιστική διαδρομή των ΗΠΑ από τις αρχές του 20ου αιώνα. Το σημείο εκκίνησης υπήρξε η Πρώτη Τροπολογία άλλα μόνο μετά από πολλές δεκαετίες οι Αμερικανοί κατέληξαν να εκτιμούν όχι μόνο την αξία της ελευθερίας , όπως αυτή σχετίζεται με το άτομο αλλά και τα οφέλη που προκύπτουν από τη λειτουργία μιας ανεκτικής κοινωνίας. Προχωρώντας πειραματικά στην Αμερική με σχεδόν απεριόριστη την έκφραση, η χώρα έχει αποτρέψει λιγότερο ή περισσότερο την προστασία για την ομιλία, ενώ παράλληλα κινείται σταθερά στην κατεύθυνση της διαφάνειας με την πάροδο του χρόνου.
Δεν υπάρχει κανένας λόγος να αναμένουμε πώς ο κόσμος θα κινηθεί πιο γρήγορα ή με πιο διαυγή τρόπο για να αναπτύξει ένα παγκόσμιο δημόσιο φόρουμ. Με το μηχανισμό των ιστορικών δυνάμεων να δραστηριοποιείται μπορεί να οδηγηθούμε προς την κατεύθυνση αυτή και εξαιρετικά άτομα, όπως οι μελετητές της εξωτερικής πολιτικής που δεσμεύονται να ανιχνεύσουν της αιτίες του προαναφερόμενου προβλήματος ώστε η τελική έκβαση του να είναι σίγουρα υπέρ του κοινωνικού συνόλου, καθότι θα προστατεύσει το πλαίσιο της ελευθερίας του λόγου και θα σταθεροποιήσει την λειτουργία την κοινωνίας των πολιτών.
Τέλος, όπως έχει αποδειχθεί οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις στη διαδικασία διαμόρφωσης της σκέψης δεν έχουν την ίδια επίδραση στις διάφορες κοινωνικές ομάδες ή στους διάφορους τομείς κοινωνικής έκφρασης. Ούτε επίσης οι περιορισμοί έχουν απόλυτη καταλυτική επίδραση. Εξάλλου συχνά η σκέψη διαμορφώνεται και κάτω από αντίξοες συνθήκες αν λάβουμε υπόψιν μας, πως πολλά αριστουργήματα του πνευματικού πολιτισμού της ανθρωπότητας γράφτηκαν κάτω από συνθήκες απόλυτου δεσποτισμού και κυριαρχίας της βίας.
Η «ελευθερία», έλεγε ο Γκάντι, «πρέπει να αναζητηθεί συχνά ανάμεσα στους τοίχους των φυλακών, κάποτε επάνω στο ικρίωμα, ποτέ στις αίθουσες των συμβουλίων στα δικαστήρια ή στα σχολεία». Ένας λόγος βέβαια ειπωμένος σε ορισμένο τόπο και χρόνο. Δεν αναιρεί όμως τη μεγάλη σημασία που έχει η ελευθερία πρόσβασης στην αλήθεια και η ανεμπόδιστη ανάπτυξη των ατομικών μηχανισμών και ικανοτήτων πρόσληψης της αλήθειας σε μια ελεύθερη κοινωνία σαν μια ευνοϊκή ρύθμιση στη διαμόρφωση της σκέψης και της ανεμπόδιστης διατύπωσης της.
Περισσότερο από ποτέ βλέπουμε ότι η οικονομική ανάπτυξη ,οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις και ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν συμβαδίζουν αναγκαστικά. Η υπεράσπιση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και του διαδικτύου εξακολουθεί να είναι μια μάχη επαγρύπνησης στις δημοκρατικές κοινωνίες της Ευρώπης, καθώς και μια μάχη κατά της καταπίεσης και της αδικίας στα ολοκληρωτικά καθεστώτα σε όλη την υδρόγειο.
Ιουλία Ντάγκα
Διαβάστε επίσης:
“ΟΧΙ” ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΣΤΗΝ ACTA
Ο «ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΛΦΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ