Προσφυγικό/Μεταναστευτικό ζήτημα και ΜΜΕ: Αναπαραστάσεις των Ουκρανών προσφύγων και των μεταναστών από την Τουρκία στον ελληνικό ψηφιακό Τύπο

Της Ερασμίας Αρβανιτά

Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία η Ευρώπη βρέθηκε αντιμέτωπη με μια νέα προσφυγική κρίση μεγάλων διαστάσεων. Σύμφωνα με έρευνα που μελετάει τον τρόπο αναπαράστασης των Ουκρανών προσφύγων συγκριτικά με την αναπαράσταση των μεταναστών/ εκτοπισμένων ανθρώπων από την Τουρκία σε ελληνικές ειδησεογραφικές ιστοσελίδες εφημερίδων («Καθημερινή», «Πρώτο Θέμα», «Εφημερίδα των Συντακτών» και «Αυγή»), αποκαλύπτεται ότι στο σύνολό τους οι ψηφιακές εκδόσεις κάνουν κατά κύριο λόγο χρήση της πλαισίωσης «ανθρώπινου ενδιαφέροντος», εστιάζοντας σε στοιχεία που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια ευαισθητοποίηση από την πλευρά των αναγνωστών. Παράλληλα, η πλαισίωση «απόδοσης ευθυνών» υπερτερεί στα δημοσιεύματα που αναφέρονται στους μετανάστες, καθώς οι ειδησεογραφικές ιστοσελίδες επιχειρούν να επιρρίψουν ευθύνες για τις μαζικές μεταναστευτικές ροές. Τα ευρήματα της έρευνας αναδεικνύουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην αναπαράσταση των Ουκρανών προσφύγων και των μεταναστών από την Τουρκία μεταξύ των ιστοσελίδων του δείγματος.

Η Ουκρανική προσφυγική κρίση

Η Ευρωπαϊκή Ήπειρος σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια νέα προσφυγική κρίση, που λαμβάνει τη μορφή ενός έντονου φαινομένου εκτοπισμού εκατομμυρίων ανθρώπων μετά τη Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Οι στρατιωτικές συγκρούσεις ανάμεσα στην Ουκρανία και τη Ρωσία, οι οποίες εντάθηκαν με την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, το 2022 μετατράπηκαν σε πόλεμο πλήρους κλίμακας, όταν τα ρωσικά στρατεύματα εισέβαλαν στη χώρα στις 24 Φεβρουαρίου. Από αριθμητικής πλευράς, η ουκρανική προσφυγική κρίση ξεπερνάει τους 2,5 εκατομμύρια πρόσφυγες από τη Συρία, το Ιράκ και το Αφγανιστάν, που εισήλθαν στην Ευρώπη κατά το διάστημα της «Ευρωπαϊκής προσφυγικής κρίσης» του 2015 (Morrice, 2022: 251).

Φωτογραφία: Markus Schreiber/AP

Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν συνορεύει με την Ουκρανία, έχει συμβάλει καθοριστικά στην παροχή προστασίας προς τους εκτοπισμένους από τον πόλεμο Ουκρανούς πολίτες. Οι μακροχρόνιοι ιστορικοί και πολιτιστικοί δεσμοί, η κοινή τους θρησκευτική πίστη, καθώς και το γεγονός ότι ένας σημαντικά υψηλός αριθμός Ουκρανών προσφύγων είναι ελληνικής καταγωγής, αποτελούν ίσως τους σημαντικότερους παράγοντες για την αλληλεγγύη που έχει επιδείξει η ελληνική κοινωνία προς τα πρόσωπα των Ουκρανών (Papanikos, 2022). Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η Ουκρανική προσφυγική κρίση και ο εκτοπισμός ενός ασύλληπτου αριθμού ανθρώπων έχει απασχολήσει τον ελληνικό έντυπο και ψηφιακό Τύπο.

Η έρευνα εξετάζει το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα και επικεντρώνεται σε μια συγκριτική ανάλυση της παρουσίασης των Ουκρανών προσφύγων και των μεταναστών από την Τουρκία στον ελληνικό ψηφιακό Τύπο. Λαμβάνει χώρα κατά την περίοδο Ιούνιος-Αύγουστος 2022 και επικεντρώνεται στην ανάλυση των δημοσιευμάτων των ειδησεογραφικών ιστοσελίδων των εντύπων «Καθημερινή», «Πρώτο Θέμα», «Εφημερίδα των Συντακτών» και «Αυγή». Παράλληλα, επιχειρεί να εντοπίσει τις πλαισιώσεις που αναδύονται από τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες όσον αφορά στους Ουκρανούς πρόσφυγες και τους μετανάστες από την Τουρκία καθώς και τη γενική στάση που υιοθετούν οι ψηφιακές αυτές εκδόσεις ως προς τις παραπάνω ομάδες.

Προσέγγιση της ημερήσιας θεματολογίας

Ως «τέταρτη εξουσία» τα ΜΜΕ διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη κοινωνία, διαμορφώνοντας αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές. Σύμφωνα με τον Δεμερτζή (2002: 100), η ημερήσια διάταξη/ θεματολογία (agenda-setting), «αναφέρεται σε μια αιτιώδη συνάρτηση ανάμεσα στην έμφαση που δίνουν τα Μέσα σε ορισμένα θέματα και στις απόψεις του κοινού σχετικά με το τι αξίζει να προσεχθεί και τι όχι». Ως διαδικασία, απαρτίζεται από την ημερήσια διάταξη/θεματολογία των Μέσων (media agenda), από τη δημόσια θεματολογία (public agenda) καθώς και από την πολιτική θεματολογία (policy agenda).[1]

Οι Maxwell McCombs και Donald Shaw (1972), πρωτεργάτες της θεωρίας της ημερήσιας διάταξης κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα μέσα επηρεάζουν την κοινή γνώμη με έναν βασικό τρόπο: Προβάλλοντας μόνο ένα μέρος των πολιτικών ή κοινωνικών ζητημάτων και αναδεικνύοντας έτσι κάποια θέματα ως σημαντικότερα από άλλα. Από την άλλη, αντλώντας και από τη δήλωση του Lippmann (1922), ο καθορισμός της ημερήσιας θεματολογίας αναφέρεται στη βασική αντιστοιχία μεταξύ της κάλυψης που πραγματοποιούν τα μέσα ενημέρωσης ως προς τον «έξω κόσμο» και των «εικόνων στο κεφάλι μας».

Η πλαισίωση των ειδήσεων

Σε αντίθεση με τη θεώρηση της ημερήσιας διάταξης, η θεωρία της πλαισίωσης (framing) αφορά μία βαθύτερη διαδικασία η οποία αντικατοπτρίζει στο μέγιστο βαθμό το περιεχόμενο των ειδήσεων. Ο κοινωνιολόγος Erving Goffman (1974), χρησιμοποίησε τον όρο ώστε να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι οργανώνουν και ορίζουν τις υποκειμενικές εμπειρίες της πραγματικότητας μέσω της χρήσης ερμηνευτικών σχημάτων/πλαισίων (frames). Η χρήση μίας εικόνας, μίας φράσης ή μίας μεταφοράς, είναι μερικά από τα «εργαλεία» των δημοσιογράφων μέσω των οποίων επικοινωνούν και τονίζουν ορισμένες πτυχές μιας είδησης, καθιστώντας τις πιο εμφανείς, ενώ ταυτόχρονα ελαχιστοποιούν άλλες προκειμένου να ευνοήσουν συγκεκριμένες «αναγνώσεις» αυτής της είδησης.

Επιχειρώντας να ερευνήσει ακριβώς τον τρόπο με τον οποίο η κοινή γνώμη αντιλαμβάνεται τα αίτια ενός κοινωνικού ζητήματος/προβλήματος, ο Iyengar (1991:14) παρουσίασε δύο διαφορετικά είδη πλαισίωσης: τη «θεματική» πλαισίωση και την «περιπτωσιολογική» πλαισίωση. Αρχικά, η «θεματική» (thematic) πλαισίωση εστιάζει σε ζητήματα και γεγονότα παρουσιάζοντάς τα σε ένα ευρύτερο και γενικευμένο πλαίσιο. Στον αντίποδα, η «περιπτωσιολογική» (episodic) πλαισίωση στρέφει την προσοχή του κοινού προς τα ίδια τα γεγονότα και όχι στα αίτια, παρουσιάζοντας κατακερματισμένες πληροφορίες.

Στην προσπάθειά τους να διερευνήσουν τη θεωρία της πλαισίωσης, οι Semetko και Valkenburg (2000: 95-96), εισήγαγαν ακόμα μία τυπολογία, όπου πλέον τα προτεινόμενα πλαίσια είναι: 1. το συγκρουσιακό πλαίσιο (conflict frame), 2. το πλαίσιο του ανθρώπινου ενδιαφέροντος (human interest frame), 3. το πλαίσιο οικονομικών συνεπειών (economic consequences frame), 4. το ηθικό πλαίσιο (morality frame) και 5. το πλαίσιο απόδοσης ευθυνών (responsibility frame).

Αξίζει να σημειωθεί ότι το συγκρουσιακό πλαίσιο δίνει έμφαση στη σύγκρουση μεταξύ ατόμων, ομάδων ή θεσμών με απώτερο στόχο να προσελκύσει το ενδιαφέρον του κοινού. Από την άλλη, το πλαίσιο ανθρώπινου ενδιαφέροντος, εστιάζει στις ανθρωποκεντρικές πλευρές των γεγονότων γι’ αυτό και υιοθετείται μια συναισθηματική οπτική γωνία για την παρουσίαση των ειδήσεων. Συνεχίζοντας, το πλαίσιο οικονομικών συνεπειών παρουσιάζει ένα γεγονός υπό το πρίσμα των συνεπειών που επιφέρει οικονομικά σε ένα άτομο, μία ομάδα, έναν θεσμό ή μία χώρα. Επιπροσθέτως, το ηθικό πλαίσιο τοποθετεί ένα ζήτημα ή γεγονός στο πλαίσιο θρησκευτικών αρχών ή ηθικών προδιαγραφών (Semetko & Valkenburg 2000: 96) ενώ το πλαίσιο απόδοσης ευθυνών παρουσιάζει ένα συγκεκριμένο ζήτημα ή πρόβλημα με τέτοιο τρόπο ώστε να αποδίδει την ευθύνη για την αιτία ή τη λύση του είτε στην κυβέρνηση είτε σε ένα άτομο είτε σε μία ομάδα.

Λίγα λόγια για την έρευνα

Το θεωρητικό πλαίσιο που αναλύθηκε και η μελέτη του ερευνητικού υλικού οδήγησαν στον καθορισμό των παρακάτω ερευνητικών ερωτημάτων:

Ποιες πλαισιώσεις αναδύονται από τα δημοσιεύματα των ειδησεογραφικών ιστοσελίδων των εφημερίδων «Καθημερινή», «Πρώτο Θέμα», «Εφημερίδα των Συντακτών» και «Αυγή» όσον αφορά στους Ουκρανούς πρόσφυγες και τους μετανάστες από την Τουρκία;
Ποια είναι η γενική στάση προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες και τις μεταναστευτικές ροές από την Τουρκία στα δημοσιεύματα των παραπάνω ειδησεογραφικών ιστοσελίδων;
Ποια πλαισίωση κατά Iyengar («περιπτωσιολογική» ή «θεματική») χρησιμοποιήθηκε στα δημοσιεύματα ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα;
Ποια πλαισίωση κατά Semetko και Valkenburg («συγκρουσιακή», «ανθρώπινου ενδιαφέροντος», «οικονομικών συνεπειών», «ηθικής διάστασης» και «απόδοσης ευθυνών») χρησιμοποιήθηκε στα δημοσιεύματα ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα;

Για τη διερεύνηση των εν λόγω ερευνητικών ερωτημάτων χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση περιεχομένου, ως μια ευέλικτη ερευνητική μέθοδος, μέσω της οποίας θα προσεγγιστούν τα δημοσιεύματα των υπό έρευνα ειδησεογραφικών ιστοσελίδων. Στην παρούσα έρευνα ως μονάδα ανάλυσης ορίζεται το δημοσίευμα στο οποίο γίνεται αναφορά στους Ουκρανούς πρόσφυγες ή στις μεταναστευτικές ροές από την Τουρκία.

Παράλληλα, για τη στατιστική ανάλυση και επεξεργασία των δεδομένων, χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS 26, καθώς και το υπολογιστικό φύλλο Excel, ενώ για να οπτικοποιηθούν τα δεδομένα που συλλέχθηκαν αλλά και για να παρουσιαστούν με σαφήνεια έγινε χρήση των τεχνικών της περιγραφικής στατιστικής, όπως οι πίνακες συχνοτήτων και τα διαγράμματα. Για τη διερεύνηση των ερευνητικών ερωτημάτων χρησιμοποιήθηκε ο στατιστικός έλεγχος Χ².

Μεταξύ των βασικότερων μεταβλητών της έρευνας συμπεριλαμβάνονται πλαισιώσεις που αναδύονται από τα δημοσιεύματα των ειδησεογραφικών ιστοσελίδων όσον αφορά στους Ουκρανούς πρόσφυγες και τους μετανάστες από την Τουρκία. Στην προκειμένη περίπτωση η μεταβλητή λαμβάνει τιμές σχετικά με εάν οι Ουκρανοί πρόσφυγες ζητούν βοήθεια, αξίζουν βοήθεια, παρουσιάζονται σε πλαίσιο φόβου/ανασφάλειας, παρουσιάζονται σε πλαίσιο αλληλεγγύης, δημιουργούν πρόβλημα στην Ελλάδα, δημιουργούν πρόβλημα στην Ευρώπη, δεν λαμβάνουν βοήθεια ή λαμβάνουν περισσότερη βοήθεια συγκριτικά με άλλους πρόσφυγες/μετανάστες. Ξεχωριστά, η ίδια μεταβλητή με τις παραπάνω τιμές δημιουργήθηκε και για τους μετανάστες από την Τουρκία.

Έπειτα ερευνάται και η γενικότερη στάση προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες και τους μετανάστες από την Τουρκία, με τη μεταβλητή να λαμβάνει τιμές «Πολύ αρνητική», «Αρνητική», «Ουδέτερη», «Θετική», «Πολύ θετική». Ακολούθως, εξετάζεται εάν οι τέσσερις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες κάνουν χρήση της «Περιπτωσιολογικής» ή της «Θεματικής» πλαισίωσης και τέλος, καταγράφεται ποιες από τις παρακάτω πλαισιώσεις κυριαρχεί σε κάθε δημοσίευμα: «Συγκρουσιακή», «Ανθρώπινου ενδιαφέροντος», «Οικονομικών συνεπειών», «Ηθικής διάστασης» ή «Απόδοσης ευθυνών».

Αποτελέσματα έρευνας

Ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα της έρευνας, αποτελεί το γεγονός ότι συνολικά οι ερευνώμενες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες τείνουν να υιοθετούν ένα πλαίσιο «αλληλεγγύης» για τους Ουκρανούς πρόσφυγες. Ενδεικτικά, η «Καθημερινή» χρησιμοποιεί σε μεγαλύτερη συχνότητα το «πλαίσιο αλληλεγγύης» (46,4%), ενώ δευτερευόντως επιλέγει να παρουσιάζει τους Ουκρανούς πρόσφυγες στο πλαίσιο «ζητούν βοήθεια» (28,6%).

Γράφημα 1: Πλαισιώσεις για τους Ουκρανούς πρόσφυγες ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα

Το «Πρώτο Θέμα», ακολουθεί μια παρόμοια γραμμή και χρησιμοποιεί πρωτίστως το πλαίσιο «αλληλεγγύης», κατά 37,8% προκειμένου να παρουσιάσει τους Ουκρανούς πρόσφυγες, ενώ στο ίδιο ποσοστό επιλέγει και το πλαίσιο «ζητούν βοήθεια» (37,8%), και στη συνέχεια κατά 18,9% χρησιμοποιεί το πλαίσιο «αξίζουν βοήθεια». Με τη σειρά της, και η «Εφημερίδα των Συντακτών» υιοθετεί κατά προτεραιότητα το πλαίσιο «αλληλεγγύης» (33,3%) για τους Ουκρανούς πρόσφυγες, διαφοροποιώντας ωστόσο τη στάση της σε έναν βαθμό, καθώς δίνει περισσότερο έμφαση στο γεγονός ότι οι Ουκρανοί πρόσφυγες «λαμβάνουν περισσότερη βοήθεια από άλλους πρόσφυγες/μετανάστες» (19%). Τη μεγαλύτερη διαφορά κάνει η «Αυγή» καθώς υπερτονίζει το γεγονός ότι οι Ουκρανοί πρόσφυγες «ζητούν βοήθεια» (62,5%).

Η στάση αλλάζει εμφανώς στα δημοσιεύματα των ειδησεογραφικών ιστοσελίδων για τους μετανάστες από την Τουρκία. Έτσι, η «Καθημερινή» χρησιμοποιεί κατά προτεραιότητα το πλαίσιο «φόβου/ανασφάλειας» (24,2%) και στη συνέχεια το πλαίσιο «ζητούν βοήθεια» κατά 19,7%, με το «Πρώτο Θέμα» να παρουσιάζει τους μετανάστες πρωτίστως σε πλαίσιο «φόβου/ανασφάλειας» (28,6%).

Γράφημα 2: Πλαισιώσεις για τους μετανάστες από την Τουρκία ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα

Η «Εφημερίδα των Συντακτών» φαίνεται πως δίνει έμφαση στο γεγονός ότι οι μετανάστες «δεν λαμβάνουν βοήθεια», χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο πλαίσιο σε ποσοστό 55,2% με την «Αυγή» να δίνει και εκείνη ιδιαίτερη σημασία δίνει στο γεγονός ότι οι μετανάστες «δεν λαμβάνουν βοήθεια» (55,2%), ενώ στη δεύτερη θέση χρησιμοποιεί το πλαίσιο «αλληλεγγύης (22,2%). Στο Γράφημα 2 καταγράφονται αναλυτικά οι κυριότερες διαφορές μεταξύ των τεσσάρων ειδησεογραφικών ιστοσελίδων.

Η έρευνα αποκαλύπτει, επίσης, ότι κάθε ειδησεογραφική ιστοσελίδα, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, υιοθετεί σε μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό μια «ουδέτερη» στάση για τους Ουκρανούς πρόσφυγες. Για παράδειγμα, ξεκινώντας από την «Καθημερινή» φαίνεται ότι διατηρεί κατά 71,8% μια ουδέτερη στάση προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες, και κατά 28,6% μια θετική στάση. Στην ίδια κατεύθυνση, το «Πρώτο Θέμα» τείνει να διατηρεί ουδέτερη στάση προς τους πρόσφυγες (67,6%) και κατά 32,4% μια θετική στάση. Η «Εφημερίδα των Συντακτών» υιοθετεί σε ίδιο βαθμό με την «Καθημερινή» ουδέτερη στάση προς τους πρόσφυγες (71,4%) αλλά και θετική στάση (28,6%). Τέλος, η «Αυγή» διατηρεί κατά 87,5% μια ουδέτερη στάση προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες και κατά 12,5% θετική στάση.

Γράφημα 3: Στάση προς Ουκρανούς πρόσφυγες ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα

Το Γράφημα 4 καταδεικνύει τις διαφορές στη στάση των ιστοσελίδων όταν τα δημοσιεύματα επικεντρώνονται στους μετανάστες από την Τουρκία. Ενδεικτικά, η «Καθημερινή» και το «Πρώτο Θέμα» υιοθετούν κατά 33,3% και 23,8% αντίστοιχα μια «αρνητική στάση» για τις μεταναστευτικές ροές από την Τουρκία, ενώ τα δημοσιεύματα της «Εφημερίδας των Συντακτών» που διατηρούν μια αρνητική στάση προς τους μετανάστες είναι ελάχιστα (1,7%). Στην «Αυγή» δεν εντοπίστηκε σχεδόν κανένα δημοσίευμα που να παρουσιάζει με αρνητικό τρόπο τους μετανάστες από την Τουρκία.

Η τάση διαφοροποιείται και αναφορικά με τη «θετική» στάση προς τους μετανάστες. Παρατηρώντας το ακόλουθο γράφημα, επιβεβαιώνεται ότι το «Πρώτο Θέμα» δεν υιοθετεί σχεδόν καθόλου (3,2%) μια «θετική» στάση προς τις μεταναστευτικές ροές από την Τουρκία και η «Καθημερινή» υιοθετεί κατά 13,6% μια θετική στάση. Η «Αυγή» τείνει να διατηρεί περισσότερο μια θετική στάση προς τους μετανάστες (25,9%), ενώ σε παρόμοιο επίπεδο βρίσκεται και η «Εφημερίδα των Συντακτών» (20,7%).

Γράφημα 4: Στάση προς μετανάστες από Τουρκία ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα

Η χρήση της «περιπτωσιολογικής» πλαισίωσης, δηλαδή η παρουσίαση των ειδήσεων με επίκεντρο τα ίδια τα γεγονότα υπερτερεί έναντι της «θεματικής» πλαισίωσης. Υπό αυτό το πλαίσιο, η «Καθημερινή» επιλέγει κατά προτεραιότητα να χρησιμοποιεί την «περιπτωσιολογική» πλαισίωση (75%), ενώ την ίδια κατεύθυνση ακολουθεί και το «Πρώτο Θέμα» (64,9%), αλλά και η «Εφημερίδα των Συντακτών» (57,1%), ωστόσο με σημαντική διαφορά.

Στο αντίποδα, ιδιαίτερα χαμηλή συχνότητα εμφάνισης της «περιπτωσιολογικής» πλαισίωσης εντοπίζεται στην «Αυγή» (12,5%). Μάλιστα, αξίζει να τονισθεί ότι η «Αυγή» επιλέγει να εστιάζει στη «θεματική» πλαισίωση στα δημοσιεύματα σχετικά με τους Ουκρανούς πρόσφυγες.

Γράφημα 5: Χρήση «περιπτωσιολογικής» και «θεματικής» πλαισίωσης ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα για τους Ουκρανούς πρόσφυγες

Στα δημοσιεύματα που αναφέρονται στους μετανάστες από Τουρκία παρατηρείται ότι η χρήση της «περιπτωσιολογικής» πλαισίωσης, τόσο από την «Αυγή» (79,6%) όσο και από την «Εφημερίδα των Συντακτών» (75,9%), το «Πρώτο Θέμα» (76,2%) και την «Καθημερινή» 72,7% εμφανίζεται σε σημαντικά μεγαλύτερη συχνότητα από τη «θεματική» πλαισίωση. Φυσικά, η συχνότητα χρήσης της «θεματικής» πλαισίωσης παρουσιάζει μικρές διαφοροποιήσεις ανάλογα με την κατεύθυνση της ειδησεογραφικής ιστοσελίδας. Για παράδειγμα, η «Αυγή» φαίνεται πως εστιάζει σε μικρότερο ποσοστό στη «θεματική» πλαισίωση (20,4%) στα δημοσιεύματα σχετικά με τις μεταναστευτικές ροές από την Τουρκία ενώ η «Καθημερινή» εμφανίζει το μεγαλύτερο ποσοστό, χρησιμοποιώντας τη «θεματική» πλαισίωση κατά 27,3%. Παράλληλα, το «Πρώτο Θέμα» και η «Εφημερίδα των Συντακτών» εμφανίζουν παρόμοια ποσοστά χρήσης της «θεματικής» πλαισίωσης, και πιο συγκεκριμένα 23,8% και 24,1% αντίστοιχα.

Γράφημα 6: Χρήση «περιπτωσιολογικής» και «θεματικής» πλαισίωσης ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα για τους μετανάστες από Τουρκία

Τέλος, όλες οι ειδησεογραφικές ιστοσελίδες χρησιμοποιούν κατά προτεραιότητα το πλαίσιο «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» όταν αναφέρονται στους Ουκρανούς πρόσφυγες. Εστιάζοντας λίγο περισσότερο στα αποτελέσματα της έρευνας, προκύπτει ότι η «Αυγή» ξεχωρίζει στην προκειμένη περίπτωση, χρησιμοποιώντας το «πλαίσιο ανθρώπινου ενδιαφέροντος» κατά 68,8% και ακολουθεί το «Πρώτο Θέμα» (67,6%) και η «Καθημερινή» με 57,1%. Και η «Εφημερίδα των Συντακτών» χρησιμοποιεί κυρίως το πλαίσιο «ανθρώπινου ενδιαφέροντος», ωστόσο σε σημαντικά χαμηλότερο ποσοστό (33,3%) εν συγκρίσει με τις υπόλοιπες ιστοσελίδες.

Γράφημα 7: Πλαισιώσεις κατά S&V ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα στα δημοσιεύματα για τους Ουκρανούς πρόσφυγες

Για ακόμα μια φορά, οι τάσεις διαφοροποιούνται ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα για τους μετανάστες από την Τουρκία. Αναλυτικά, ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα, η «Καθημερινή» χρησιμοποιεί κατά 42,4% το πλαίσιο «απόδοσης ευθυνών» και έπειτα, κατά 27,3% το πλαίσιο «ανθρώπινου ενδιαφέροντος». Στο ίδιο μήκος κύματος, το «Πρώτο Θέμα» χρησιμοποιεί κατά 50,8% το πλαίσιο «απόδοσης ευθυνών» ενώ στη δεύτερη θέση εμφανίζεται η «συγκρουσιακή» πλαισίωση (27%). Στον αντίποδα, η «Αυγή» χρησιμοποιεί κυρίως το πλαίσιο «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» (38,9%). Σχετικά με την «Εφημερίδα των Συντακτών» παρατηρείται ότι την πρώτη θέση καταλαμβάνει η πλαισίωση «απόδοσης ευθυνών» με ποσοστό 43,1%, ενώ στη συνέχεια εμφανίζεται η πλαισίωση «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» (29,3%).

Γράφημα 8: Πλαισιώσεις κατά S&V ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα στα δημοσιεύματα για τους μετανάστες από Τουρκία

Συμπεράσματα

Σε ό,τι αφορά τα γενικά συμπεράσματα παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην αναπαράσταση των Ουκρανών προσφύγων και των μεταναστών από την Τουρκία στις εξεταζόμενες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες. Επί παραδείγματι, στα δημοσιεύματα των ιστοδελίδων της «Καθημερινής» και του «Πρώτου Θέματος» κυριαρχούσε κατά κύριο λόγο μια αλληλέγγυα προσέγγιση προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες, ενώ στο επίκεντρο των δημοσιευμάτων εντοπίζονταν οι κακουχίες που αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι λόγω του πολέμου. Η προσέγγιση που υιοθετείται για τους μετανάστες από την Τουρκία ήταν διαφορετική καθώς το πλαίσιο «φόβου/ανασφάλειας» κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο ποσοστό των δημοσιευμάτων.

Σχετικά με την «Εφημερίδα των Συντακτών» και την «Αυγή», το κυριότερο συμπέρασμα που προέκυψε ήταν η απουσία της κατηγοριοποίησης των εκτοπισμένων ανθρώπων σε «πρόσφυγες» και «μετανάστες». Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο χαρακτηρισμός «πρόσφυγες» κυριαρχούσε τόσο στην αναφορά στους Ουκρανούς πρόσφυγες όσο και στους μετανάστες από την Τουρκία. Στην περίπτωση των Ουκρανών προσφύγων, οι δύο ειδησεογραφικές ιστοσελίδες υιοθετούσαν στα δημοσιεύματά τους το πλαίσιο «αλληλεγγύης» τονίζοντας παράλληλα το ότι οι συγκεκριμένοι άνθρωποι «ζητούν βοήθεια». Η «Εφημερίδα των Συντακτών» ήταν η μοναδική ειδησεογραφική ιστοσελίδα που εξέφραζε τον προβληματισμό της σχετικά με τις διακρίσεις των προσφύγων/μεταναστών αναλόγως προσέλευσης, χρώματος και θρησκείας. Επιπροσθέτως, και οι δύο ψηφιακές εκδόσεις δεν παρουσίαζαν τους μετανάστες ως «πρόβλημα» ή «απειλή» για την Ελλάδα, ενώ δεν εξέφραζαν «φόβο» ή «ανασφάλεια».

Αναφορικά με τη χρήση των πλαισιώσεων κατά Iyengar (1991), δεν παρατηρήθηκαν σημαντικά διαφορετικές τάσεις στις τέσσερις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες. Κατά κύριο λόγο, στα δημοσιεύματα σχετικά με τους Ουκρανούς πρόσφυγες και τους μετανάστες από την Τουρκία κυριαρχούσε η «περιπτωσιολογική» πλαισίωση. Στο ερώτημα σχετικά με το ποια πλαισίωση βάσει των τυπολογιών των Semetko και Valkenburg (2000) χρησιμοποιήθηκε ανά ειδησεογραφική ιστοσελίδα προέκυψαν εξίσου σημαντικές παρατηρήσεις. Παρατηρήθηκε ότι στο σύνολό τους οι ψηφιακές εκδόσεις έκαναν κατά κύριο λόγο χρήση της πλαισίωσης «ανθρώπινου ενδιαφέροντος», εστιάζοντας σε στοιχεία που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια «συναισθηματοποίηση» από την πλευρά των αναγνωστών. Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι η πλαισίωση «απόδοσης ευθυνών» υπερτερούσε στα δημοσιεύματα που αναφερόταν στους μετανάστες, καθώς οι ειδησεογραφικές ιστοσελίδες επιχειρούσαν να επιρρίψουν ευθύνες για τις μαζικές μεταναστευτικές ροές.

Βιβλιογραφία

Δεμερτζής, Ν. (2002). Πολιτική επικοινωνία: Διακινδύνευση, δημοσιότητα, διαδίκτυο. Αθήνα: Παπαζήσης.
Goffman, E. (1974). Frame analysis: An essay on the organization of experience. Harvard University Press.
Iyengar, S. (1991). Is anyone responsible? How television frames political issues. University of Chicago Press.
Lippmann, W. (1922). Public opinion. Transaction Publishers.
McCombs, M. E., & Shaw, D. L. (1972). The agenda-setting function of mass media. Public opinion quarterly, 36 (2), 176-187.
Morrice, L. (2022). Will the war in Ukraine be a pivotal moment for refugee education in Europe?. International Journal of Lifelong Education, 41(3), 251-256.
Papanikos, G. T. (2022). The Ukrainian Migrant Flows to Greece due to the Russian-Belarus Invasion. Athens Journal of Social Sciences, 305.
Semetko, H.A. & Valkenburg, P.M. (2000). Framing European Politics: A Content Analysis of Press and Television News. Journal of Communication, 21 (4), 415-433.

Φωτογραφία Εξωφύλλου από Markus Schreiber/AP

Σημείωση: Το παρόν κείμενο βασίζεται στη διπλωματική εργασία της συντάκτριας που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα» του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

[1] Η θεματολογία των Μέσων αποτελείται από την ιεράρχηση των θεμάτων που προβάλλουν τα μέσα ενημέρωσης, η δημόσια θεματολογία αποτελείται από πληθώρα δημοσίων θεμάτων τα οποία η κοινή γνώμη ιεραρχεί, ενώ η πολιτική θεματολογία απαρτίζεται από τις προτεραιότητες της πολιτικής ελίτ και στοχεύει στην υιοθέτηση συγκεκριμένων πρακτικών (Δεμερτζής, 2002: 102).