Μαρία Ξενοφώντος, Ιουλία Ντάγκα 

 

Περίληψη

Στόχος του παρόντος κειμένου είναι η διερεύνηση των χρήσεων της έρευνας  των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας των Εθνικών βουλευτικών εκλογών, της 25^ης Ιανουαρίου 2015. Διερευνήθηκαν όλες οι αναρτήσεις που δημοσιοποιήθηκαν στο Facebook και το Twitter, στους επίσημους λογαριασμούς των δυο επικρατέστερων κομμάτων και των αρχηγών τους. Μεγαλύτερη έμφαση στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δόθηκε από το κόμμα της αντιπολίτευσης. Επιπλέον, ο ΣΥΡΙΖΑ έδειξε να καταβάλλει σχετικά περισσότερες προσπάθειες προσαρμογής στα κοινωνικά μέσα αξιοποιώντας τις διαδραστικές τους ιδιότητες καθώς και τη δυνατότητα που προσφέρουν στόχευση ειδικών ομάδων ψηφοφόρων. Ως προς το περιεχόμενο κυριάρχησε η προώθηση των πολιτικών θέσεων σε σχέση με τις εικόνες, οι οποίες εστίασαν κυρίως στο κόμμα, ενώ στους συγκεκριμένους λογαριασμούς δεν συναντήθηκαν στοιχεία προσωποποίησης. Το Twitter αξιοποιήθηκε κυρίως για την προώθηση πολιτικών θέσεων και την παραγωγή επιθέσεων, ενώ το Facebook για την προώθηση εικόνων (κόμματος & αρχηγού).

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Καθώς αναπτύσσονται νέα μέσα στο επικοινωνιακό πεδίο, αλλάζουν και οι τρόποι με τους οποίους τα πολιτικά κόμματα και οι αρχηγοί τους προσπαθούν να προσεγγίζουν το εκλογικό σώμα. Έτσι, στην ψηφιακή εποχή, η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί αυτονόητο μέρος της προεκλογικής εκστρατείας. Πολιτικά κόμματα, πολιτικοί και πολιτευτές στρέφονται όλο και περισσότερο τις δυνατότητες που παρέχει το διαδίκτυο και ειδικότερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως είναι το Facebook  και το Twitter για την προώθηση και προβολή των υποψηφιοτήτων  τους (Stieglitz & Dang-Xuan, 2013)

Υποστηρίζεται ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην πολιτική επικοινωνία, παρέχοντα δυνατότητες κινητοποίησης και μεγαλύτερης στόχευσης συγκεκριμένων ομάδων ψηφοφόρων, προσωποποίησης και διάδρασης  (Ridout, 2013). Παράλληλα, προσφέρουν στους υποψηφίους δυνατότητες ανεξαρτητοποίησης από τα επιτελεία των κομμάτων (Zitter, 2009).  Εξετάζοντας τα κίνητρα για τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης  με την χρήση της ανάλυσης περιεχομένου σε λογαριασμούς Νορβηγών πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οι Enli και Skogerbø (2013) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι πολιτικοί χρησιμοποιούν τα εν λόγω μέσα για λόγους μάρκετινγκ, διαλόγου και κινητοποίησης των ψηφοφόρων. Πιο συγκεκριμένα, οι πολιτικοί αξιοποιούσαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προκειμένου να αυξήσουν την ορατότητα τους στο εκλογικό σώμα, ως ένα άλλο μέσο όπου θα μπορούσαν να καταθέσουν τις πολιτικές τους απόψεις προσεγγίζοντας συγκεκριμένα τμήματα ψηφοφόρων. Η προβολή και η προώθηση πολιτικών απόψεων καταγράφεται ως κυρίαρχη λειτουργία (Μoody, Cohen & Fournon, 2013).

Σύμφωνα με την τελευταία έρευνα της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (2014) η διείσδυση του διαδικτύου στην Ελλάδα βρίσκεται στο 65,6%, ενώ το 64,3% των Ελλήνων χρηστών δηλώνουν ότι συμμετέχουν σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης της έρευνας του Εργαστήριο Ηλεκτρονικού Εμπορίου – ELTRUN (2014), το πιο διαδεδομένο πλέον μέσο κοινωνικής δικτύωσης για το συγκεκριμένο δείγμα είναι το You Tube (93%), στη δεύτερη θέση έρχεται το Facebook  (82%), ενώ στις επόμενες θέσεις βρίσκονται το LinkedIn  (61%), τα review pages (58%), τα blogs (49%) και το Twitter  (46%). Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, η χρήση του Facebook ορίζεται ως ενεργητική (προβολή απόψεων, επικοινωνία, παίξιμο παιχνιδιών κλπ.) και ως παθητική (παρακολούθηση διαφημίσεων και απλή παρακολούθηση των εξελίξεων και φίλων).

Η ωριμότητα των Ελλήνων χρηστών του Facebook καταγράφεται από το γεγονός ότι η πλειοψηφία (64%) είναι κυρίως ενεργοί χρήστες και μόνο 31% είναι παθητικοί. Ένα 5% δηλώνει ότι χρησιμοποιούν σε ίδια συχνότητα τις ενέργειες των δύο κατηγοριών. Προγενέστερη έρευνα για τα κίνητρα χρήσης του Facebook (Παπαθανασόπουλος et al., 2013) έδειξε ότι η πιο σημαντική χρήση των  κοινωνικών δικτύων είναι αυτή που σχετίζεται με το να περνάει κανείς τον ελεύθερο χρόνο του στο Facebook, ενώ δεν καταγράφηκε κάποια αξιοσημείωτη χρήση του μέσου για αναζήτηση πληροφοριών, επαγγελματικής αναζήτησης ή για λόγους πολιτικής συμμετοχής.

Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τα πολιτικά κόμματα και τους πολιτικούς αρχηγούς στην Ελλάδα αυξάνεται τα τελευταία χρόνια σε αντίστοιχους ρυθμούς με την ανάπτυξη των νέων μέσων στη χώρα.  Στο παρόν κείμενο προσπαθούμε να καταγράψουμε χρησιμοποιώντας την ανάλυση περιεχομένου  τη δραστηριότητα των δύο πρώτων κομμάτων στις προτιμήσεις του εκλογικού σώματος, του Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς (ΣΥΡΙΖΑ) και της Νέας Δημοκρατίας (ΝΔ) και των αρχηγών τους (κκ Τσίπρα και Σαμαρά) στην προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου 2015. Κύριος στόχος ήταν εάν η δραστηριότητα των λογαριασμών των δύο κομμάτων και των αρχηγών τους αποσκοπούσε στο μάρκετινγκ, την κινητοποίηση ή τελικά την ενημέρωση του εκλογικού σώματος.

 ΜΕΣΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Όπως οι ίδιοι οι πολιτικοί αναφέρουν με την παρουσία τους στα εν λόγω μέσα θα μπορούσαν να ελκύσουν την προσοχή των δημοσιογράφων και κατ’ επέκταση των μέσων ενημέρωσης, παραδοσιακών και νέων. Λαμβάνοντας υπόψιν και το ελληνικό παράδειγμα, αρκετές είναι σήμερα οι περιπτώσεις όπου ένα tweet ή τιτίβισμα αποτελεί ειδησεογραφικό γεγονός το οποίο μεταδίδεται στα παραδοσιακά μέσα ιδιαίτερα αν το περιεχόμενο του διαθέτει στοιχεία της σύγκρουσης ή της τοποθέτησης επί κρίσιμων ζητημάτων της ημερήσιας θεματολογίας. Παράλληλα, το μάρκετινγκ  στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενέχει την προβολή μη- πολιτικού περιεχομένου, με στοιχεία από την προσωπική ζωή των υποψηφίων, που όπως οι ίδιοι διαπίστωσαν ελκύουν σε μεγαλύτερο βαθμό την προσοχή των ατόμων που τους ακολουθούσαν σε σχέση με τις αναρτήσεις που αφορούσαν σε πολιτικές τους θέσεις (Enli & Skogerbø,2013).

Μια άλλη λειτουργία των μέσων κοινωνικών δικτύωσης που αναδεικνύουν σχετικές έρευνες είναι η κινητοποίηση των ψηφοφόρων για τη συμμετοχή ή την ενημέρωση για άλλες προεκλογικές δραστηριότητες όπως ομιλίες, συνεντεύξεις κλπ. (Enli & Skogerbø, 2013, Μoody, Cohen & Fournon, 2013). Ως αποτελεσματικότερο και επαναστατικό παράδειγμα της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από πολιτικά πρόσωπα αναφέρεται ο Αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα, ο οποίος κατάφερε να αυξήσει τη χρηματοδότηση της εκστρατείας του και να μειώσει την αποχή μεταξύ των ψηφοφόρων που των υποστήριζαν στις εκλογές του 2008 (Hamilton, 2011).

Ένα τρίτο κίνητρο που καταγράφεται στην έρευνα είναι  η ανάπτυξη διαλόγου με τους ψηφοφόρους, με τα πολιτικά πρόσωπα να δηλώνουν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρείχαν νέους τρόπους για την επικοινωνία με τους ψηφοφόρους, λαμβάνοντας feedback για τις πολιτικές τους θέσεις, αναπτύσσοντας ένα συνεχή διάλογο για την πολιτική, ελκύοντας έτσι περισσότερους ψηφοφόρους στη διαδικασία συμμετοχής από ότι σε άλλα μέσα (Enli & Skogerbø, 2013).

Μεταξύ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης διαπιστώνονται σημαντικές διαφορές ως προς τη χρήση τους από τους πολιτικούς και τα πολιτικά κόμματα, που εξηγούνται από τα εγγενή τεχνικά χαρακτηριστικά των μέσων επικοινωνίας αλλά και από τη διαφορετική εμπειρία που προσφέρει στους χρήστες. Το Facebook, λόγου χάρη, αξιοποιείται από τους πολιτικούς σε μεγαλύτερο βαθμό για πολιτικό μάρκετινγκ και κινητοποίηση των ψηφοφόρων για συμμετοχή σε άλλες προεκλογικές δραστηριότητες. Αντίθετα, το Twitter συνήθως προσφέρεται για διάλογο με τους πολίτες. Το Facebook παρέχει περισσότερες δυνατότητες για τη δημοσιοποίηση πιο προσωπικών πτυχών των υποψηφίων, όπως φωτογραφίες από την προσωπική τους ζωή σε σύγκριση με το Twitter το οποίο εκλαμβάνεται ως πιο πολιτικό μέσο χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν χρησιμοποιείται και για προώθηση πιο προσωπικών θεμάτων (Enli & Skogerbø, 2013^. Pamelee & Bichard, 2013). Σε ένα ημι-δημόσιο περιβάλλον όπως το Facebook, όπου τα άτομα δημοσιεύουν προσωπικές πληροφορίες ως μια μορφή κοινωνικοποίησης, το κοινό απομακρύνεται όταν το περιεχόμενο είναι πολύ πολιτικό.  Αυτό συνδέεται με τα  κίνητρα χρήσης του μέσου από τους, όπως η χαλαρή διασκέδαση και μορφές ενότητας του κοινωνικού κεφαλαίου, όπως η ενίσχυση υπαρχουσών μη διαδικτυακών σχέσεων (Papacharissi & Medelson, 2011, Παπαθανασόπουλος et al., 2013).

Παρά το γεγονός ότι το Twitter έχει πιο δημόσιο χαρακτήρα από ότι το Facebook, οι πολιτικοί έχουν στη διάθεση τους ένα εργαλείο άμεσης μη – διαμεσολαβημένης  κάτι που παρείχαν οι παραδοσιακές εκστρατείες, όπου οι πολιτικοί είχαν διαπροσωπική επικοινωνία με τους ψηφοφόρους τους (Norris, Curtice, Sanders, Scammell & Semetko, 1999:22). Παράλληλα, προσφέρει δυνατότητες διερεύνησης της στάσης των ψηφοφόρων απέναντι στις πολιτικές τους θέσεις και εν γένει στα πολιτικά θέματα. Όπως αναφέρεται αυτό καθιστά το twitter ένα τεράστιο ερευνητικό εργαλείο πολιτικού μάρκετινγκ (Median, 2012).  Επιπλέον, το Twitter δίνει τη δυνατότητα προσέγγισης των χρηστών που έχουν μια επιρροή και λειτουργούν ως καθοδηγητές γνώμης (influencers).

ΠΡΟΣΩΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ

H προσωποποίηση θεωρείται εγγενές χαρακτηριστικό των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Τα νέα μέσα και ειδικότερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ευνοούν την προσωποποίηση καθώς είναι σχεδιασμένα με τρόπο ώστε να προσφέρουν ένα άμεσο σύνδεσμο/ διασύνδεση μεταξύ του πομπού (πολιτικός) και του δέκτη (πολίτες). Σύμφωνα με τους  Santen και Zoonen (2010), ο υποψήφιος διαμέσου των προσωπικών του λογαριασμών στα κοινωνικά δίκτυα μπορεί να προβάλει την αυθύπαρκτη παρουσία του και να τα χρησιμοποιήσει ως εργαλεία διαδραστικής επικοινωνίας, με στόχο την μετακίνηση της προσοχής των κοινής γνώμης από το πολιτικό κόμμα στο οποίο ανήκει στον ίδιο, στις πολιτικές του ικανότητες, την ιδιωτική του ζωή και τον συναισθηματικό του κόσμο.

Παρότι η προσωποποίηση ως τάση στις σύγχρονες προεκλογικές εκστρατείες θεωρείται ότι υποβαθμίζει τα πολιτικά θέματα, ρίχνοντας το βάρος στις ιδιότητες των πολιτικών (Kriesi, 2011), μελέτες αναφέρουν ότι σε σημαντικό βαθμό, η διαδραστική και εξατομικευμένη επικοινωνία που πραγματοποιείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύει την πολιτική συμμέτοχή (Kruikemeier, Van Noort, Vliegenthart, & De Vreese, 2013). Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διευκολύνουν τους πολίτες ως προς την πρόσβαση στην πολιτική ενημέρωση και δημιουργούν συνθήκες συμμετοχής και ανάπτυξης διαλόγου με τα πολιτικά πρόσωπα, διαμέσου της δημιουργίας σχέσεων οικειότητας μεταξύ των πολιτικών και των πολιτών  (Van Zoonen & Holtz-Bacha, 2000).

Μια βασική διάκριση που προέρχεται τις έρευνες της τηλεοπτικής πολιτικής διαφήμισης και συνδέεται με την προσωποποίηση είναι η διάκριση ανάμεσα στην εικόνα (image) και στα θέματα (issues). Ο όρος «εικόνα» χρησιμοποιείται για να δηλώσει την οπτική απεικόνιση ενός πολιτικού ή εναλλακτικά τα στοιχεία του χαρακτήρα του. Η πολιτική εικόνα εστιάζει στην προσωπικότητα του υποψηφίου στις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του, ενσωματώνει όμως και στοιχεία της κομματικής του ταυτότητας (Johnson & Elebash,1986: 311). Ο όρος «θέματα»  αναφέρεται σε όλα τα ζητήματα πολιτικής γύρω από τα οποία ενδέχεται να περιστρέφεται  η εκστρατεία. Διαχρονική έρευνα που αφορά σε ένα άλλο είδος  πολιτικής επικοινωνίας στην Ελλάδα, όπως τα πολιτικά διαφημιστικά μηνύματα δείχνει ότι υπάρχει σχετικά ίση κατανομή των διαφημίσεων που εστιάζουν στην εικόνα και αυτών που εστιάζουν στα θέματα, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ όπου τα θέματα κυριαρχούν. Ενώ στο κομματοκεντρικό σύστημα της Ελλάδας κυρίαρχο ρόλο έχει το κόμμα, με μεταβολές που σχετίζονται με τη δημοφιλία του αρχηγού ή την απο-ιδεoλογοποίηση των προεκλογικών εκστρατειών (Σαμαράς, 2008).

Ως προς το περιεχόμενο των αναρτήσεων αρκετές έρευνες έχουν εστιάσει στο αρνητικό περιεχόμενο που συναντάται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ιδιαίτερα στο Twitter. Οι επιθέσεις συναντώνται σε όλες τις μορφές πολιτικές επικοινωνίας και στόχο έχουν τη σύνδεση του αντιπάλου με ιδέες που εκλαμβάνονται από το κοινό ως επιβλαβείς (Jamieson, 1992: 44) και μπορούν να διακριθούν σε αυτές που επικεντρώνονται στις πολιτικές επιδόσεις ή θέσεις των αντιπάλων ή ακόμα σε σκληρές προσωπικές επιθέσεις που αφορούν στην προσωπική ζωή των αντιπάλων (Johnson-Cartee & Copeland, 1991: 892). Τα σύντομα μηνύματα, οι κοφτές προτάσεις, η τάση για υπεραπλουστεύσεις πριμοδοτούν συχνά την πόλωση και ευνοούν ακραίες πολιτικές προτάσεις. Το Τwitter ευνοεί με αυτό τον τρόπο τις αρνητικές εκστρατείες, τις εκστρατείες δηλαδή όπου πολιτικοί και πολιτευτές επιτίθενται σε άλλους πολιτικούς τους αντιπάλους χρησιμοποιώντας αρνητικό περιεχόμενο (Pamelee & Bichard, 2013), με την εκλογική θέση  των υποψηφίων να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη χρήση του αρνητισμού (Μoody, Cohen & Fournon,  2013).

Οι ιδιαιτερότητες της υποψηφιότητας καθώς και περιορισμοί που θέτουν τα δομικά χαρακτηριστικά μπορεί να επηρεάσουν τον τρόπο που τα πολιτικά πρόσωπα αξιοποιούν τις δυνατότητες των μέσων. Η εκλογική θέση των υποψηφίων για παράδειγμα δείχνει να επιδρά καθώς οι διεκδικητές του αξιώματος (challengers) που έχουν λιγότερες δυνατότητες εμφάνισης στα παραδοσιακά μέσα χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να αποκτήσουν ορατότητα και να προωθήσουν τις πολιτικές τους θέσεις, σε σχέση με τους κατόχους του αξιώματος που απολαμβάνουν σε μεγαλύτερο βαθμό την προσοχή των παραδοσιακών μέσων. Πέραν των τάσεων προσωποποίησης που εμφανίζονται ενισχυμένα σε προεδρικά πλειοψηφικά – μεικτά εκλογικά συστήματα, άλλα χαρακτηριστικά του εκλογικού συστήματος, όπως η ταύτιση των αρχηγών με το κόμμα αλλά και η εκλογική λίστα, μπορεί να οδηγήσουν τους υποψηφίους σε πιο υποψηφιοκεντρικές εκστρατείες, ακόμα και σε κομματοκεντρικά συστήματα, όπως το ελληνικό, όπου το κόμμα παραμένει στο επίκεντρο των εκστρατειών.

Ως προς το περιεχόμενο των προεκλογικών μηνυμάτων σύμφωνα με μελέτες οι υποψήφιοι που διεκδικούν το αξίωμα θέτουν σε λειτουργία σε μεγαλύτερο βαθμό επιθετικές στρατηγικές σε σχέση με τους υποψηφίους που κατέχουν το αξίωμα (Trent & Friedenberg, 2000).  Άλλες μελέτες αναδεικνύουν τον ρόλο που έχει η εκλογική θέση των υποψηφίων στον αρνητισμό, με τους υποψηφίους που προηγούνται στις δημοσκοπήσεις να αποφεύγουν τις επιθέσεις σε σχέση με τους υποψηφίους που υπολείπονται και διαμορφώνουν αντίστοιχες επικοινωνιακές στρατηγικές και τεχνικές (Dover, 2006).

Πάντως, οι πολιτικοί και οι πολιτευτές δεν αξιοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τα ίδια κίνητρα ή τον ίδιο βαθμό κατανόησης των δυνατότητων που προσφέρουν. Σε αρκετές περιπτώσεις το κάνουν για λόγους που σχετίζονται με τις τάσεις της προεκλογικής εκστρατείας που τους θέλει να διατηρούν λογαριασμούς στα κοινωνικά δίκτυα. Αυτό γίνεται αισθητό από το γεγονός ότι αρκετοί πολιτικοί – ακόμα και στην Ελλάδα- δραστηριοποιούνται κυρίως κατά την προεκλογική περίοδο στα κοινωνικά δίκτυα και σε κάποιες περιπτώσεις διατηρούν εντελώς ανενεργούς λογαριασμούς στο διάστημα που προηγείται ή ακολουθεί των εκλογών. Αυτό αποδυναμώνει τη χρήση των μέσων ως εργαλείο επικοινωνίας και ανάπτυξης σχέσεων με τους πολίτες, το καθιστά ως συμπληρωματικό μέσο και του αφαιρεί τις θετικές ιδιότητες που διαθέτει για την ανάπτυξη μιας πιο οικείας σχέσης με το κοινό καθώς και τη δυνατότητα της διαδικασίας ακρόασης του κοινού. Όπως αναφέρει η Παπαχαρίση, η αμφίδρομη επικοινωνία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει θετικές επιπτώσεις στη συμμετοχή των πολιτών. Ωστόσο, η ανάπτυξη διαλόγου απαιτεί από τους πολιτικούς ερευνητικά εργαλεία, εξειδικευμένο προσωπικό και συνεπώς οικονομικούς πόρους, που δεν κάποιοι δε διαθέτουν (Παπαχαρίση, 2014).

 Η ΕΡΕΥΝΑ: ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Λαμβάνοντας υπόψιν τις δυνατότητες που παρέχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στα πολιτικά πρόσωπα διαμορφώθηκαν οι παρακάτω υποθέσεις:

Υπόθεση 1:  Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην Ελλάδα αξιοποιούνται κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας υποστηρικτικά προς τις λοιπές  προεκλογικές δραστηριότητες και κυρίως για λόγους δόμησης της εικόνας και προώθησης των πολιτικών τους θέσεων (μάρκετινγκ)

Υπόθεση 2: Παρά τις προσπάθειες προσαρμογής οι πολιτικοί θα αποφύγουν να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για αμεσότερη επικοινωνία και εισαγωγή ατομικών χαρακτηριστικών ή στοιχεία προσωποποίησης στην διαδικασία δόμησης της εικόνας τους.

Για τη διερεύνηση των πιο πάνω υποθέσεων διερευνήθηκαν οι επίσημοι λογαριασμοί των πολιτικών αρχηγών των επικρατέστερων κομμάτων Νέας Δημοκρατίας και ΣΥΡΙΖΑ, καθώς και οι επίσημοι λογαριασμοί των κομμάτων ώστε να υπάρχουν συγκριτικά αποτελέσματα μεταξύ των ατομικών λογαριασμών και των λογαριασμών του κόμματος στο Facebook και στο Twitter. Για τον Προέδρο της Νέας Δημοκρατίας Αντώνη Σαμαρά, στο Τwitter επιλέχθηκε η κατεγράφη ο θεσμικός λογαριασμός του τότε πρωθυπουργού καθώς ο ατομικός του λογαριασμός δεν ήταν ενεργός.

Η έρευνα καλύπτει το διάστημα από 01/01/2015 έως και τις 25/1/2015 (ημέρα των εκλογών) και περιλαμβάνει όλες τις αναρτήσεις που έγιναν σε όλη τη διάρκεια της περιόδου στο σύνολο των λογαριασμών. Με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου κωδικοποιήθηκαν όλες οι αναρτήσεις των εν λόγω λογαριασμών. Σε περίπτωση που κάποιες αναρτήσεις παρέπεμπαν σε άλλο υλικό, η ανάλυση περιοριζόταν στο μήνυμα των αναρτήσεων (κείμενο, φωτογραφία, βίντεο) και όχι στο περιεχόμενο του συνδέσμου. Πέραν των δημογραφικών στοιχείων (ημερομηνία, είδος μέσου, κομματική ταυτότητα και ταυτότητα λογαριασμού), αξιοποιήθηκε η μεθοδολογία των  Enli & Skobergo (2013), οι οποίοι μελετώντας τα κίνητρα χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι πολιτικοί χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα για λόγους μάρκετινγκ, διάλογο και κινητοποίηση. Στην κατηγορία «μάρκετινγκ» εντάχθηκαν όλες οι περιπτώσεις στις οποίες οι αναρτήσεις αφορούσαν τοποθετήσεις που αφορούσαν στις προεκλογικές θέσεις των αρχηγών ή των κόμματων ή αναρτήσεις που στόχο είχαν τη δόμηση της εικόνας του κόμματος ή του αρχηγού. Στην κατηγορία «διάλογος» εντάσσονται όλες οι αναρτήσεις οι οποίες έχουν χαρακτήρα απάντησης προς του χρήστες ή τους ωθούν να θέσουν ερωτήματα για ένα συγκεκριμένο θέμα/ διαδικτυακή συζήτηση. Στην κατηγορία «κινητοποίηση» εντάσσονται όλες οι ενημερώσεις/προσκλήσεις συμμετοχής σε άλλες προεκλογικές δραστηριότητες του υποψηφίου – κόμματος καθώς και άμεσες εκκλήσεις στήριξης.

Παρότι στο πρωτόκολλο εντάχθηκε αρχικά κατηγορία για την ύπαρξη στοιχείων προσωποποίησης, εντούτοις  ελλείψει περιπτώσεων που να εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία, η έρευνα εστίασε στο βαθμό που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούνται για την προώθηση εικόνων (αρχηγού ή κόμματος) ή πολιτικών ζητημάτων. Στο πλαίσιο αυτό, οι εικόνες διακρίθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες: α) αυτές που αφορούν στον αρχηγό του κόμματος, β) σε εκείνες που αξιοποιούνται για τη δόμηση της εικόνας του κόμματος, γ) αυτές που χρησιμοποιούνται για την αποδόμηση του αρχηγού του αντίπαλου κόμματος, δ) αυτές που χρησιμοποιούνται για την αποδόμηση της εικόνας του κόμματος. Ως εικόνες κατηγοριοποιούνται όλες οι αναρτήσεις οι οποίες στόχο έχουν να προσδώσουν θετικά χαρακτηριστικά/ ιδιότητες στην υποψηφιότητα του κόμματος ή αρνητικά χαρακτηριστικά στην εικόνα του αντιπάλου. Αυτό γίνεται με τακτικές, όπως η χρήση ελκυστικών γενικεύσεων, εύηχες εκφράσεις, λέξεις που μοναδικό στόχο έχουν τη δημιουργία θετικών εικόνων. Σε ορισμένες περιπτώσεις η δόμηση της εικόνας γίνεται με θετικές μεταφορές, όπως για παράδειγμα η αναφορά στη στήριξη που απολαμβάνουν οι υποψήφιοι – κόμματα από άλλα πολιτικά πρόσωπα της εγχώριας ή διεθνούς ελληνικής σκηνής ή κοινωνικές ομάδες (π.χ., γυναίκες, νέοι) τακτική που στόχο έχει τα θετικά στοιχεία να μεταφερθούν στην εικόνα του κόμματος ή του αρχηγού. Παραδείγματα αναρτήσεων που αξιοποιούνται για τη δόμηση της εικόνας είναι οι εξής: «Έχουμε την αλήθεια με το μέρος μας. Και θα νικήσουμε!» (Επίσημος λογαριασμός ΝΔ στο Τwitter, 23/1/2015), «Η ελπίδα έρχεται. Η Ελλάδα προχωράει. Η Ευρώπη αλλάζει» (Επίσημος λογαριασμός ΣΥΡΙΖΑ στο Τwitter, 8/1/2015). Σε ορισμένες περιπτώσεις τα θέματα αξιοποιούνται αφηρημένα για τη δόμηση της εικόνας, χωρίς ωστόσο να υπάρχει σαφής τοποθέτηση επί του θέματος. Για παράδειγμα ο αρχηγός του ΣΥΡΙΖΑ αναφερόμενος στους εργαζομένους σε ανάρτηση του αναφέρει «Έχουμε πολιτική με τον άνθρωπο της δουλειάς στο κέντρο της #syriza #ekloges2015» (Επίσημος λογαριασμός Αλέξη Τσίπρα στο Τwitter, 11/1/2015). Σε αυτές τις περιπτώσεις οι αναρτήσεις κατηγοριοποιήθηκαν ως εικόνα.

Επιπλέον, έγινε καταγραφή του περιεχομένου των θεματικών αναφορών προκειμένου να διερευνηθεί αν υπάρχει κάποιου είδους στρατηγική άντλησης συγκεκριμένων τμημάτων ψηφοφόρων διαμέσου της θεματικής στρατηγικής στη χρήση των κοινωνικών δικτύων η προσαρμογή ανάμεσα στα μέσα. Στο πλαίσιο αυτό καταγράφηκαν συνολικά 23 κατηγορίες θεμάτων ( Πίνακας 4).

Στην ανάλυση διερευνήθηκε, επίσης, ο βαθμός αξιοποίησης επιθέσεων στον πολιτικό λόγο που αναπτύσσεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στόχος είναι η  διερεύνηση της χρήσης του αρνητισμού μεταξύ των μέσων, δεδομένου ότι όπως υποστηρίζεται το Twitter χαρακτηρίζεται ως ένα μέσο με υψηλότερα επίπεδα αρνητισμού σε σχέση με το Facebook.  Για το λόγο αυτό αξιοποιήθηκαν δυο μεταβλητές. Η πρώτη μελετά την ύπαρξη ή όχι επίθεσης και η δεύτερη στόχο έχει τη διερεύνηση της εστίασης της επίθεσης (αν δηλαδή η επίθεση αφορά σε άτομα, πολιτικές, ιδεολογία, τα ΜΜΕ, τη ρητορική του αντιπάλου, Ευρωπαίους πολιτικούς ή Ευρωπαϊκούς θεσμούς ή αν είναι απροσδιόριστη). Η τελευταία κατηγορία των απροσδιόριστων επιθέσεων έχει συναντηθεί σε άλλες περιπτώσεις στο ελληνικό παράδειγμα (Σαμαράς, 2008, σ.199) και περιλαμβάνει επιθέσεις χωρίς σαφή στόχευση.

Σύμφωνα, με στοιχεία της ετήσιας έρευνας 2013 – 2014 του  Εργαστήριο Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN), η χρήση του Twitter αυξάνεται αφού ένας στους τρεις χρήστες δηλώνει ότι κάνει like/favorite συχνά τα tweets που συναντά, και ένας στους τέσσερις κάνει share σχόλιο/video. Παρόλα αυτά, εκφράζουν τον προβληματισμούς που σχετίζονται όσον αφορά ανακριβή γεγονότα και αντιεπαγγελματικά/ σεξιστικά/ρατσιστικά tweets.

Το ενδιαφέρον των χρηστών όπως γίνεται κατανοητό από τις τάσεις των θεμάτων στο ίδιο το μέσο (trending topics) είναι στραμμένο στα πολιτικά θέματα, διεθνή – εθνικά, με τα hashtag των εκλογών να βρίσκονται στις πρώτες θέσεις. Σύμφωνα με ανάλυση την πλατφόρμα παρακολούθησης Monitor, που πραγματοποιήθηκε κατά την προεκλογική περίοδο του Ιανουαρίου 2015 οι αναφορές στην λέξη «Εκλογές» και τα παράγωγά της (εκλογικός, εκλογολογία, #ekloges2015 κτλ.) είχαν ξεπεράσει τις 500.000 (Monitor,2015). ενδεικτικό του ενδιαφέροντος των χρηστών είναι ότι το hashtag που αξιοποιήθηκε για την διαδικτυακή συνέντευξη του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ, Αλέξη Τσίπρα συγκέντρωσε 32.000 αναφορές, ένας αριθμός που όπως αναφέρεται στην έκθεση του Monitor, δε συναντάται συχνά στην δραστηριότητα των Ελλήνων στο twitter για ένα 24ωρο, ενώ συνολικά στη συζήτηση έλαβαν μέρος 5899 χρήστες, με 6 αναρτήσεις κατά μέσο όρο. Επιπλέον, το μεγαλύτερο ποσοστό των αναρτήσεων προήλθε από τις ηλίκιες 21-35 (54%) και ακολούθως 36-50 (33%).

 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου δημοσιεύθηκαν συνολικά 1027 αναρτήσεις. Η πλειοψηφία των αναρτήσεων καταγράφηκε στο Twitter  (64%), όπου κατά μέσο όρο δημοσιεύονταν 27 αναρτήσεις τη μέρα, σε αντίθεση με το Facebook   όπου οι λογαριασμοί κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ενημερώνονται λιγότερο συχνά, κατά μέσο όρο 15 αναρτήσεις. Οι συχνές ενημερώσεις στο Twitter  δικαιολογούνται και από τον περιορισμό των 140 χαρακτήρων που επιβάλλει το μέσο. Ενώ για παράδειγμα στο Facebook μπορεί κάποιος να δημοσιεύσει ολόκληρο το κείμενο μιας ομιλίας, η συνήθης πρακτική στο Twitter  είναι να απομονώνονται αποσπάσματα και να δημοσιεύονται κατά τη διάρκεια της ομιλίας σε πραγματικό χρόνο με τη μορφή συνθήματος. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα από απόσπασμα δημόσιας τοποθέτησης του προέδρους της Νέας Δημοκρατίας που δημοσιεύεται στον επίσημο λογαριασμό του κόμματος: «Θέλουν να ζουν στο χθες, με τις συντεχνίες τους, τις ιδεοληψίες τους. Λες και ψάχνουν για εκδίκηση μετεμφυλιακή #Samaras» (Επίσημος λογαριασμός Νέας Δημοκρατίας στο Twitter, 23/1/2015).

Η εγγύτητα προς τις εκλογές δείχνει να επιδρά στη συχνότητα δημοσίευσης των αναφορών με τις περισσότερες να καταγράφονται την τελευταία βδομάδα των εκλογών και ειδικότερα στις 23/1/2015 (Διάγραμμα.1).  Πάντως, παρότι στα συγκεκριμένα μέσα δεν ισχύουν οι περιορισμοί που αφορούν στα τηλεοπτικά μέσα σχετικά με την απαγόρευση εμφάνισης των υποψηφίων παραμονές των εκλογών,   τόσο την παραμονή όσο και την ημέρα των εκλογών, καταγράφονται οι λιγότερες αναφορές ολόκληρης της προεκλογικής περιόδου, γεγονός που ενισχύει τη θέση ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν κυρίως υποστηρικτικό ρόλο στις λοιπές προεκλογικές δραστηριότητες.

Διάγραμμα 1: Αριθμός αναρτήσεων στο σύνολο των μέσων ανά ημερομηνία

Ως προς την αξιοποίηση των μέσων καταγράφονται σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κομμάτων αλλά και των ατομικών λογαριασμών των αρχηγών, με την πλειοψηφία τους να προέρχονται από το ΣΥΡΙΖΑ (65,7%). Επιπλέον, είναι εμφανές ότι η ΝΔ έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στη χρήση του Facebook σε σχέση με το Twitter. Μάλιστα στην περίπτωση του Twitter ο αρχηγός του κόμματος και τότε πρωθυπουργός αξιοποιούσε αποκλειστικά τον επίσημο λογαριασμό του πρωθυπουργού στο twitter (@PrimeministerGR) τον οποίο ενημέρωνε σπάνια. Αντίθετα, ο αρχηγός του ΣΥΡΙΖΑ, Αλέξης Τσίπρας έδειξε σαφή προτίμηση στο Twitter, διοργανώνοντας μάλιστα και ζωντανό διάλογο όπου οι χρήστες του μέσου μπορούσαν να θέσουν τα ερωτήματα τους χρησιμοποιώντας το hashtag #asktsipras[1] (Πίνακας 1).

Πίνακας 1:  Συνεισφορά κομμάτων στο σύνολο των αναρτήσεων στα Μέσα

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΥ	TWITTER	FACEBOOK	% EΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΑΝΑΡΤΗΣΕΩΝ
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	29.12%	43.40%	34.27%
ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΑΜΑΡΑΣ	2.74%	7.01%	4.28%
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	26.37%	36.39%	29.99%
ΣΥΡΙΖΑ	70.88%	56.60%	65.73%
ΑΛΕΞΗΣ ΤΣΙΠΡΑΣ	41.46%	24.53%	35.35%
ΣΥΡΙΖΑ	29.42%	32.08%	30.38%
ΣΥΝΟΛΟ	100%	100%	100%

Κυρίαρχη χρήση των μέσων και για τα δυο κόμματα αναδεικνύεται η διαδικασία marketing, δηλαδή δόμηση της εικόνας, προώθησης των πολιτικών θέσεων, κριτικής και αποδόμησης της εικόνας του αντιπάλου του κόμματος (72,9%) (Διάγραμμα 2). Η προώθηση των πολιτικών θέσεων γίνεται κυρίως διαμέσου της αναπαραγωγής αποσπασμάτων του δημόσιου λόγου των αρχηγών σε πραγματικό χρόνο. Στη περίπτωση της Νέας Δημοκρατίας παρατηρείται επίσης, η χρήση των πληροφοριακών γραφημάτων (info graphics -εικόνες με αριθμητικά στοιχεία σε συνδυασμό με πληροφορία). Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων (65%) οι αναρτήσεις παραπέμπουν, σε άλλο οπτικοακουστικό υλικό κυρίως φωτογραφίες, βίντεο ή παραπέμπουν σε άλλες πηγές όπως οι επίσημοι ιστότοποι των υποψηφίων/ κομμάτων ή σε άρθρα που ενισχύουν τις θέσεις τους. Δευτερευόντως, τα μέσα αξιοποιούνται για την προώθηση των  λοιπών προεκλογικών δραστηριοτήτων (ομιλίες, δημόσιες συνεντεύξεις, περιοδείες) και για την άμεση κινητοποίηση του εκλογικού σώματος, όπου άμεσα ή έμμεσα τα κόμματα ζητούν από το κοινό τη στήριξη τους την ημέρα των εκλογών. Παράδειγμα άμεσης κινητοποίησης είναι η ανάρτηση του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ, στον επίσημο λογαριασμού του: «Ψηφίστε και για αυτούς τους 200.000 νέους που έφυγαν μετανάστες στο εξωτερικό & δε μπορούν τώρα να έρθουν να ψηφίσουν» (Επίσημος λογαριασμός του Προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ στο Twitter,  22/1/2015).

Διάγραμμα  2: Η Χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ανά κομματική ταύτιση

Έτσι, παρά το γεγονός ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν δυνατότητες διαδραστικής επικοινωνίας, αξιοποιούνται ελάχιστα για την ανάπτυξη διαλόγου. Τα ερωτήματα και τα σχόλια των χρηστών μένουν στην πλειοψηφία τους αναπάντητα. Η μοναδική περίπτωση ανάπτυξης διαλόγου με το κοινό αποτελεί η περίπτωση της διαδικτυακής συνέντευξης του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ, κου Αλέξη Τσίπρα. Ωστόσο, ακόμα και σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει η αίσθηση της άμεσης επικοινωνίας που έχει παρέχει το μέσο καθώς στην ουσία υπάρχει διαμεσολάβηση.  Τα ερωτήματα μεταφέρονται στο συνεντευξιαζόμενο από το δημοσιογράφο,  αφού  φιλτράρονται και ομαδοποιούνται από επιλεγμένους χρήστες του μέσου, ενώ είναι σαφές τα ερωτήματα απαντώνται σε όρους τηλεοπτικού διαλόγου και ακολούθως μεταφέρονται με τη μορφή συνθημάτων στο Τwitter.

Ως προς τη διαχείριση των επικοινωνιακών μηνυμάτων διαπιστώνεται ότι υπάρχει σχετική προσαρμογή αναλόγως μέσου. Έτσι, το 60% των επικοινωνιακών μηνυμάτων στο Twitter αφορούν στην προβολή θεμάτων και το 40% εικόνες. Αντίθετα, στα μηνύματα στο Facebook  υπάρχει ισοκατανομή θεμάτων και εικόνων. Μεταξύ των κομμάτων, μεγαλύτερη προσαρμογή στο μέσο εμφανίζει ο ΣΥΡΙΖΑ, όπου στην περίπτωση του Facebook, επιλέγει την εστίαση σε εικόνες, ενώ στην περίπτωση του Twitter, εμφανίζει περίπου τα ίδια ποσοστά μεταξύ της εστίασης σε εικόνες και θέματα.

Πίνακας 2:  Εικόνες και θέματα ανά κόμμα και μέσο

	ΕΙΚΟΝΕΣ	ΘΕΜΑΤΑ
TWITTER	40.19%	59.81%
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	12.86%	87.14%
ΣΥΡΙΖΑ	49.75%	50.25%
FACEBOOK	49.23%	50.77%
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	14.81%	85.19%
ΣΥΡΙΖΑ	73.68%	26.32%

Στην προώθηση των  μηνυμάτων παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κομμάτων. Η Νέα Δημοκρατία εστιάζει στην προώθηση των πολιτικών της θέσεων (60,8%) και λιγότερο στις εικόνες (9,6%), σε αντίθεση με το ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος εστίασε κατά κύριο λόγω σε εικόνες (46,1%)  (Διάγραμμα 3) και λιγότερο σε θέματα (35,7%). Μάλιστα, η Νέα Δημοκρατία παρουσιάζει υψηλό βαθμό συγκεκριμενοποίησης των πολιτικών προτάσεων. Ακόμα και στην περίπτωση του Twitter, όπου υπάρχει ο περιορισμός των χαρακτήρων, αξιοποιούνται infographics προκειμένου να  παρουσιαστεί τόσο το κυβερνητικό έργο, όσο και οι μελλοντικές εξαγγελίες.

Διάγραμμα 3: Έμφαση επικοινωνιακών μηνυμάτων ανά κομματική ταύτιση

Από την ανάλυση των θεμάτων είναι αισθητή η διαφορετική προσέγγιση της εκστρατείας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από τα δυο κόμματα. Η Νέα Δημοκρατία δίνοντας έμφαση στη θεματική εστίαση ακολούθησε σχεδόν μονοθεματική εκστρατεία, η οποία αξιοποιήθηκε από το κυβερνών κόμμα για την παρουσίαση και υπεράσπιση του κυβερνητικού έργου με αναφορές στη βελτίωση των οικονομικών δεικτών και την αναπτυξιακή πορεία. Επιπλέον, αξιοποιήθηκε προς εξυπηρέτηση του κεντρικού μηνύματος της εκστρατείας για την παραμονή της χώρας στην ευρωζώνη, τον κίνδυνο χρεωκοπίας της χώρας σε περίπτωση εκλογικής νίκης του αντιπάλου και τη συνεπακόλουθη έξοδο από το ευρώ και επιστροφή σε εθνικό νόμισμα.  Τα θέματα αυτά συγκεντρώνουν  περίπου το 50% αναφορών (άθροισμα θεματικών κατηγοριών Οικονομία – Ευρώπη, Αναπτυξιακή Πολιτική, Μνημόνιο – Μέτρα) και είναι ενδεικτικό της σχεδόν μονοθεματικής εκστρατείας που ακολούθησε το κόμμα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ενδεικτικά, χρησιμοποιήθηκαν δηλώσεις στελεχών του αντίπαλου κόμματος: «O Βαρουφάκης δηλώνει πως o ΣΥΡΙΖΑ δεν θα πληρώσει τα ομόλογα Ιουνίου & Ιουλίου. Εξαγγέλλει τη χρεοκοπία» (Επίσημος λογαριασμός της ΝΔ στο Twitter, 9/1/2015), «Φόβο προκαλούν οι on camera δηλώσεις του κ. Λαπαβίτσα για έξοδο από το ευρώ» (Επίσημος λογαριασμός της ΝΔ στο Twitter, 12/1/2015).

Πίνακας 3: Ποσοστό επιμέρους θεμάτων  επί του συνόλου των αναρτήσεων με εστίαση στα θέματα

	ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	ΣΥΡΙΖΑ	ΣΥΝΟΛΟ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΕΥΡΩΠΗ	25.4%	9.8%	17.2%
ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ – ΦΟΡΟΔΙΑΦΥΓΗ	11.5%	14.5%	13.1%
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ	18.2%	–	8.6%
ΜΝΗΜΟΝΙΟ – ΜΕΤΡΑ	4.3%	9.4%	7.0%
ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ – ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ	4.8%	5.6%	5.2%
ΑΝΕΡΓΙΑ – ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ	1.4%	8.5%	5.2%
ΣΚΑΝΔΑΛΑ – ΔΙΑΦΘΟΡΑ – ΔΙΑΠΛΟΚΗ	7.2%	3.0%	5.0%
ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ – ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ	1.4%	6.4%	4.1%
ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ – ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΚΡΑΤΟΥΣ	2.9%	4.7%	3.8%
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ – ΦΤΩΧΙΑ	3.3%	3.0%	3.2%
ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ – ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ	1.0%	5.1%	3.2%
ΕΚΛΟΓΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ	1.0%	5.1%	3.2%
ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΕΙΣ	2.9%	2.6%	2.7%
ΔΙΕΘΝΗ – ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ	0.5%	4.7%	2.7%
ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ	2.9%	2.1%	2.5%
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟ	4.3%	0.9%	2.5%
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ	1.0%	3.0%	2.0%
ΤΡΑΠΕΖΕΣ – ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ	1.0%	2.6%	1.8%
ΥΓΕΙΑ	1.4%	1.7%	1.6%
ΠΑΙΔΕΙΑ	1.0%	1.3%	1.1%
ΑΔΕΙΕΣ ΚΑΝΑΛΙΩΝ	1.4%	0.4%	0.9%
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ	–	1.3%	0.7%

Η αναπτυξιακή πολιτική αποτέλεσε σημαντικό μέρος των θεματικών αναφορών για το κυβερνών κόμμα με υψηλό βαθμό συγκεκριμενοποίησης για τη βελτίωση των οικονομικών δεικτών κατά τη διάρκεια της κυβερνητικής θητείας, καθώς και παρουσίαση συγκεκριμένων μελλοντικών μεταρρυθμίσεων. Ενδεικτικές, είναι οι αναρτήσεις με ειδικές αναφορές στην απόδοση του κυβερνητικού έργου: «Ανάπτυξη στην πράξη. «Ξεμπλοκάραμε» 252 επενδύσεις ύψους €30 εκατ. για Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις» (Επίσημος λογαριασμός της ΝΔ στο Twitter, 23/1/2015), «Λέμε την αλήθεια για ανάπτυξη στην πράξη. Ενισχύουμε 500.000 Μικρομεσαίες επιχειρήσεις με €135 εκατ.» (Επίσημος λογαριασμός της ΝΔ στο Twitter, 15/1/2015). Επιπλέον, έμφαση δόθηκε σε θέματα που αφορούν στη φορολογία (11,5%), οι οποίες εστίαζαν κατά κύριο λόγω σε αναλυτικές προγραμματικές δηλώσεις υπέρ της μείωσης της φορολογίας και της υποστήριξης της μεσαίας τάξης μέσω επιθέσεων προς τις πολιτικές θέσεις του αντιπάλου. Προσπάθειες μετακίνησης της ατζέντας σε άλλα θέματα γίνονται αλλά καλύπτουν πολύ μικρό μέρος των αναφορών. Για παράδειγμα, η τρομοκρατική επίθεση στο Παρίσι και η συμμετοχή του προέδρου της Νέας Δημοκρατίας στις εκδηλώσεις συμπαράστασης, αποτέλεσε αφορμή για την διατύπωση των θέσεων του κόμματος για την τρομοκρατία (4,8%). Παρόμοια, η επίσκεψη του προέδρου του κόμματος στο φράχτη του Έβρου αξιοποιήθηκε για την ανάδειξη των θέσεων για το μεταναστευτικό (4.3%).

Αντίθετα, η στρατηγική του ΣΥΡΙΖΑ παρουσιάζει μεγαλύτερη διασπορά  ως προς τα θέματα, τα οποία στοχεύουν στην άντληση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων διαμέσου εξαγγελιών. Επιπλέον, εξυπηρετεί την αντιπολιτευτική στρατηγική του κόμματος  και θέτει την αντιμνημονιακή ατζέντα του κόμματος. Στο πλαίσιο αυτό πρώτο θέμα στην ατζέντα του κόμματος αποτελούν θέματα που σχετίζονται με τη φορολογία / φοροδιαφυγή, με σαφείς εξαγγελίες που αφορούσαν  στην άμεση κατάργηση του ΕΝΦΙΑ και τη θέσπιση αφορολόγητου στα 12000 ευρώ.  Ενδεικτικές είναι οι πιο κάτω αναρτήσεις: «Στην κυβέρνηση #syriza o ΕΝΦΙΑ θα καταργηθεί #ekloges2015», (Επίσημος λογαριασμός Αλέξη Τσίπρα, 11/01/2014), «Δίκαιη φορολογία. Αφορολόγητο στα 12000 ευρώ. Κατάργηση του ΕΝΦΙΑ. Αντικατάστασή του με Φόρο Μεγάλης Ακίνητης Περιουσίας (Επίσημος λογαριασμός Αλέξη Τσίπρα, 20/01/2015). Σημαντικό μέρος των αναφορών αφορούν, στη φορολόγηση μεγάλων επιχειρήσεων και στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, ως μέτρα για την ανεύρεση πόρων και τη φορολογική ελάφρυνση των αδυνάμων κοινωνικών στρωμάτων. Οι αναφορές στο μνημόνιο σχετίζονται κυρίως με την κριτική που ασκεί το κόμμα στην κυβέρνηση, καθώς και τη ρητή δέσμευση για την έξοδο της χώρας από το μνημόνιο  «Δεν θα βγει η Ελλάδα από το ευρώ. Το μνημόνιο θα βγει από την χώρα & ο κ. Σαμαράς από την εξουσία #syriza #ekloges2015, (Επίσημος λογαριασμός Αλέξη Τσίπρα στο Twitter, 11/1/2015). Επιπλέον, εξυπηρετεί την ανάδειξη του θέματος που προέκυψε με τη δημοσιοποίηση του «email Χαρδούβελη», κείμενο το οποίο αναφερόταν στο πακέτο μέτρων που πρότεινε η τότε κυβέρνηση προς τους δανειστές και το οποίο χρησιμοποιήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας ως ενδεικτικό της συνέχισης της πολιτικής λιτότητας. Οι αναφορές στην ευρύτερη θεματολογία Οικονομίας – Ευρώπης αξιοποιούνται αμυντικά προς τις επιθέσεις που δέχεται το κόμμα ότι με τις θέσεις του θα οδηγήσει τη χώρα εκτός ευρωζώνης. Παράλληλα, αξιοποιείται για να τονίσει την εναντίωση του κόμματος προς την «πολιτική λιτότητας» της Ευρώπης.

Βασικό θέμα επίσης, της εκστρατείας είναι επίσης οι αναφορές σε σκάνδαλα που σε αρκετές περιπτώσεις έχουν απροσδιόριστη στόχευση. Η προσέγγιση συγκεκριμένων ομάδων με ειδικά συμφέροντα γίνεται διαμέσου της επανάληψης συγκεκριμένων θεμάτων, όπως το δικαίωμα ψήφου σε άτομα που έχουν συμπληρώσει το 18^ο έτος της ηλικίας τους, θέματα που αφορούν στην αγροτική πολιτική, τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης καθώς και το θέμα της αδειοδότησης των τηλεοπτικών καναλιών.

Ως προς τη δόμηση της εικόνας κομμάτων και αρχηγών στις περιπτώσεις που αναλύθηκαν δεν συναντώνται στοιχεία προσωποποίησης ακόμα και στις περιπτώσεις όπου ο επίκεντρο της αναφοράς είναι ο αρχηγός  του  κόμματος. Μεταξύ των αναφορών οι οποίες εστιάζουν σε εικόνες επικρατεί η δόμηση της εικόνας του κόμματος, γεγονός που επιβεβαιώνει την ισχυρή επίδραση του εκλογικού συστήματος στο ελληνικό παράδειγμα ακόμα και στην περίπτωση των μέσων κοινωνικών δικτύωσης όπου στα πολιτικά πρόσωπα δίνονται περισσότερες ευκαιρίες  προβολής εικόνων που θα αυξήσουν την οικειότητα με το κοινό και οι οποίες συναντώνται στο αμερικανικό παράδειγμα (Πίνακας 4).

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αξιοποιούνται κατά βάση για τη δόμηση της εικόνας του κόμματος, το οποίο παραμένει στο επίκεντρο της επικοινωνιακής διαδικασίας, ενώ η εικόνα του αρχηγού δομείται είτε διαμέσου θετικών μεταφορών είτε με προβολή της εικόνας για το αξίωμα. Ειδικότερα, στην περίπτωση του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, η εστίαση αφορά στο κόμμα συχνά με τη χρήση πρώτου πληθυντικού. Για παράδειγμα αναφέρει: «Καλούμε τους ανθρώπους να γράψουμε μαζί μια σημαντική ιστορική σελίδα. Να γίνουν μέρος της ιστορίας». (Επίσημος λογαριασμός Αλέξη Τσίπρα στο Twitter, 22/1/2015). Αντίθετα, διαμέσου του προσωπικού του λογαριασμού στο Facebook, o πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας αξιοποιεί κυρίως πρώτο πρόσωπο ενικού: «Σας ευχαριστώ γι’ αυτή την αγάπη! Σας ευχαριστώ από την καρδιά μου γι’ αυτή την στήριξη. Να είστε υπερήφανοι γι’ αυτό τον αγώνα που δίνουμε. Την Κυριακή θα κερδίσουμε και θα μπορέσουμε να σχηματίσουμε κυβέρνηση αμέσως, να βγάλουμε τη χώρα το ταχύτερο από αυτή την αβεβαιότητα.» (Επίσημος λογαριασμός προέδρου της Νέας Δημοκρατίας, Αντώνη Σαμαρά στο Facebook, 19/1/2015).

Πίνακας 4: Δόμηση / Αποδόμηση εικόνας κόμματος – αρχηγού μεταξύ των αναρτήσεων που αναφέρονται σε εικόνες ανά κομματική ταυτότητα

	ΑΠΟΔΔ0ΜΗΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ		ΔΟΜΗΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ
	ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ	ΑΠΟΔΟΜΗΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ ΚΟΜΜΑΤΟΣ	ΔΟΜΗΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ ΑΡΧΗΓΟΥ	ΔΟΜΗΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ ΚΟΜΜΑΤΟΣ
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	0.00%	17.65%	32.35%	50.00%
ΣΥΡΙΖΑ	8.65%	5.45%	13.46%	72.44%
ΣΥΝΟΛΟ	7.80%	6.65%	15.32%	70.23%

Παρά το γεγονός ότι τα μέσα αξιοποιήθηκαν για την ενίσχυση της εικόνας των υποψηφίων με θετικό τόνο, οι επιθέσεις αναδεικνύονται επίσης, σε σημαντική λειτουργία του πολιτικού λόγου καλύπτοντας το 1/3 των περιπτώσεων, με τους λογαριασμούς του ΣΥΡΙΖΑ να παρουσιάζουν μεγαλύτερη χρήση επιθέσεων (31,7%) σε σχέση με τη Νέα Δημοκρατία (28,4%). Το Twitter συνεισφέρει με σαφώς μεγαλύτερη συχνότητα (78,4%)  στη συγκεκριμένη λειτουργία και για τα δυο κόμματα (Πίνακας 5). Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση του αρχηγού της Νέας Δημοκρατίας, οπού στο Facebook αξιοποιούνται σε μεγαλύτερο βαθμό επιθέσεις από ότι στο Twitter, το οποίο αποδίδεται στο γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου στο εν λόγω μέσο αξιοποιήθηκε ο επίσημος λογαριασμός του Πρωθυπουργού, με αποτέλεσμα ο θεσμικός του χαρακτήρας να περιορίζει τη χρήση επιθέσεων. Επιπλέον, σημαντική είναι διαφορά που παρατηρείται μεταξύ των λογαριασμών του ΣΥΡΙΖΑ, με τον αρχηγό να ρίχνει το βάρος της επιθετικής στρατηγικής στο Twitter σε ποσοστό 85,9%.

Πίνακας 5: Συνεισφορά μέσων στη χρήση επιθέσεων ανά λογαριασμό και κόμμα

	TWITTER	FACEBOOK	ΣΥΝΟΛΟ
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	77.2%	22.8%	100.00%
ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΑΜΑΡΑΣ	14.3%	85.7%	100.00%
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	81.9%	18.1%	100.00%
ΣΥΡΙΖΑ	79.0%	21.0%	100.00%
ΑΛΕΞΗΣ ΤΣΙΠΡΑΣ	85.9%	14.1%	100.00%
ΣΥΡΙΖΑ	68.6%	31.4%	100.00%
ΣΥΝΟΛΟ	78.4%	21.6%	100.00%

Οι επιθέσεις αφορούν κατά κύριο λόγο της πολιτικές θέσεις του κόμματος ή του υποψηφίου (47,7%), ενώ σε λιγότερες περιπτώσεις αφορούν τους την ικανότητα των υποψηφίων για το αξίωμα (10,7%). Η ΝΔ δίνει έμφαση στην κριτική των πολιτικών θέσεων του αντιπάλου (79%), ενώ λιγότερο συχνά οι επιθέσεις αφορούν στην εικόνα του υποψηφίου και την ικανότητα του για το αξίωμα (8%). Ενδεικτικά σε ανάρτηση του επίσημου λογαριασμού της Νέας Δημοκρατίας αναφέρεται: «Ο κ. Τσίπρας δεν παίζει μόνο με την Ευρώπη. Δεν παίζει μόνο με τους Έλληνες. Μας προσβάλλει όλους» (Επίσημος λογαριασμός Νέας Δημοκρατίας στο Twitter, 15/01/2015) (Πίνακας 6).

Πίνακας 6: Περιεχόμενο επιθέσεων ανά κόμμα

	ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	ΣΥΡΙΖΑ	ΣΥΝΟΛΟ
ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ	79.0%	36.0%	47.8%
ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΥΠΟΨΗΦΙΟΥ	8.0%	10.7%	12.4%
ΑΦΟΡΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ		0.5%	0.3%
ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗ	6.0%	32.2%	23.9%
ΑΦΟΡΑ ΤΑ ΜΜΕ	5.0%	3.7%	4.1%
ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ	1.0%	8.9%	6.1%
ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ	1.0%	2.3%	1.6%
ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ/ΕΥΡΩΠΑΙΟΥΣ ΗΓΕΤΕΣ		3.7%	2.5%
ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΤΡΟΙΚΑ		1.9%	1.3%
ΣΥΝΟΛΟ	100.0%	100.0%	100.0%

Ο ΣΥΡΙΖΑ με σαφώς χαμηλότερο ποσοστό εστιάζει, επίσης, στις επιθέσεις που αφορούν στην τις πολιτικές θέσεις του αντιπάλου (36%), ενώ σε αρκετές περιπτώσεις (32,2%) οι επιθέσεις είναι απροσδιόριστες ή αφηρημένες (δεν κατονομάζεται το υποκείμενο της επίθεσης). Επιπλέον, από το κόμμα της αντιπολίτευσης αξιοποιούνται και οι επιθέσεις στη ρητορική του αντιπάλου (8,9%), ως τεχνική άμυνας για τις επιθέσεις που δέχεται από το αντίπαλο κόμμα και κυρίως τις εκκλήσεις εκφοβισμού.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τα κόμματα και τους πολιτικούς αρχηγούς στην Ελλάδα, σε μεγάλο βαθμό περιορίζεται στο μάρκετινγκ, την κινητοποίηση και την ενημέρωση. Παρότι τα εν λόγω μέσα ευνοούν τη διαπροσωπική επικοινωνία και προσφέρονται για τη δημιουργία σχέσεων οικειότητας και αμεσότητας, η χρήση τους  με ορισμένες εξαιρέσεις αποσκοπεί στην υποστήριξη των λοιπών προεκλογικών εκστρατειών. Τα στοιχεία προσωποποίησης βρίσκονται εκτός της επικοινωνιακής διαδικασίας που πραγματοποιείται στα κοινωνικά δίκτυα, ενώ οι πολιτικές θέσεις και η εικόνα του κόμματος επικρατούν στο σύνολο των αναρτήσεων που μελετήθηκαν. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν για τα πολιτικά πρόσωπα σε μεγαλύτερο βαθμό μέσο ενημέρωσης και όχι επικοινωνίας.

Μεγαλύτερη έμφαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δίδεται σαφώς από το κόμμα της αντιπολίτευσης το οποίο κατέβαλε επίσης, περισσότερες προσπάθειες αξιοποίησης των διαδραστικών δυνατοτήτων των μέσων επικοινωνίας. Μεταξύ των μέσων υπάρχουν διαφορές στο περιεχόμενο των αναρτήσεων, με το Twitter να αξιοποιείται περισσότερο για την προώθηση πολιτικών θέσεων και το Facebook για την προώθηση της εικόνας. Επιπλέον, σημαντικές διαφορές καταγράφονται στη χρήση των επιθέσεων, με το Twitter να επιβεβαιώνει την αρνητική του φύση, χωρίς ωστόσο να παρατηρείται κάποια επίδραση της εκλογικής θέσης των υποψηφίων στη χρήση των επιθέσεων που συναντώνται σε άλλες μορφές επικοινωνίας, καθώς τα ποσοστά επιθέσεων βρίσκονται περίπου στα ίδια επίπεδα και για τα δυο κόμματα.

Για την περαιτέρω εξέλιξη της έρευνας κρίνεται απαραίτητο η ανάλυση να επεκταθεί σε λογαριασμούς υποψηφίων που δε διεκδικούν το ανώτατο αξίωμα, οι οποίοι λόγω της περιορισμένης ή και κάποιες φορές ανύπαρκτης παρουσίας τους στα παραδοσιακά μέσα και για οικονομικούς λόγους δίνουν μεγαλύτερο βάρος στην προώθηση της υποψηφιότητας τους διαμέσου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Επιπλέον, διαχειρίζονται συχνά οι ίδιοι τους λογαριασμούς τους σε αντίθεση με τους λογαριασμούς που μελετήθηκαν των οποίων εμφανώς οι διαχειριστές δεν είναι τα ίδια τα πολιτικά πρόσωπα. Παράλληλα, κρίνεται σημαντική η συγκριτική ανάλυση μεταξύ διαφορετικών χρονικών περιόδων προκειμένου να διερευνηθούν συστηματικά και άλλοι παράγοντες που μπορεί να συνδέονται με τις ιδιαιτερότητες της εκστρατείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Bichard, S. L., & Parmelee, J. H. (2013). Politics and the Twitter Revolution: How Tweets Influence the Relationship between Political Leaders and the Public. Issue Political Science Quarterly, τομ. 128, τχ. 1: 178–179.

Boulianne, S. (2015, Μάρτιος 9). Social media use and participation: a metaanalysis of current research. Information, Communication & Society, τομ. 18. τχ. 5: 524-538.

Dang-Xuan, L., & Stieglitz, S. (2014). Social media and political communication: a social media analytics framework. Social Network Analysis and Mining, τομ. 3, τχ. 4: 1277-1291.

Dover, E. D. (2006). Images, issues, and attacks: Television advertising by incumbents and challengers in presidential elections. Lanham, MD: Lexington Books.

ELTRUN, Ε. Η. (2014, Οκτώβριος). Ετήσια Έρευνα των Ελλήνων Χρηστών Κοινωνικής Δικτύωσης. Ανακτήθηκε Σεπτέμβριος 15, 2015, Πηγή: http://www.eltrun.gr/wp-content/uploads/2013/10/EthsiaEreynaKoinonikhsDiktyoshs2013-4.pdf

ΕΛΣΤΑΤ. (2014, Νοέμβριος 5). Έκρηξη στη χρήση Ιντερνέτ – Στο Διαδίκτυο έχουν πρόσβαση 7 στα 10 ελληνικά νοικοκυριά. (Δ. Μαλλάς, επιμ.) Πρόσβαση: Σεπτέμβριος 12, 2015, στο http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=27200&subid=2&pubid=113381443

Hamilton, S. (2011). Use of Social Media in Presidential Campaigns: Do Social Media Have an Effect on the Political Behavior of Voters Aged 18-24? Honors Theses, Paper 4. Ανακτήθηκε 13 Σεπτέμβριου, 2015, Πηγή: http://docs.rwu.edu/honors_theses/4

Jamieson, K. (1992). Dirty politics: Deception, distraction, and democracy. New York: Oxford University Press.

Johnson-Cartee, K. S., & Copeland, G. (1991). Negative Political Advertising. New Jersey: L. Erlbaum Associates.

Kriesi, H. (2012). Personalization of national election campaigns. Party Politics, τομ. 18, τχ.6: 825-844.

Kruikemeier, S., Van Noort, G., Vliegenthart, R., & De Vreese, C. H. (2013, Ιανουάριος 1). Getting closer: The effects of personalized and interactive online political communication. European Journal of Communication, τομ. 28, τχ. 1: 53-66.

Λαμπιδώνη, Ε. (2015, Ιανουάριος 15). Το #askTsipras σε νούμερα και οι επιδράσεις στα social media. Πρόσβαση Σεπτέμβριος 15, 2015, στο http://www.thetoc.gr/politiki/article/to-asktsipras-se-noumera-kai-oi-epidraseis-sta-social-media

Lilleker, D. G., & Malagón, C. (2010). Levels of Interactivity in the 2007 French Presidential Candidates’ Websites. European Journal of Communication, τομ. 25, τχ. 1: 25-42.

Medina, R. Z. (2012). Campaigning on Twitter. The Use of the “Personal Style” toActivate the Political Participation in the Spanish elections 2011. IPSA. Madrid. Πρόσβαση: 9 15, 2015, http://paperroom.ipsa.org/papers/paper_12550.pdf

Monitor, Έ. (2015, Ιανουάριος 13). Online προεκλογικός πυρετός. Ανακτήθηκε: 10 Σεπτέμβριου, 2015, Πηγή: Monitor.sidebar: http://monitor.sidebar.gr/blog?id=11866

Moody, M., Cohen, L., & Fournon, C. (2013). Negativity in a Twitter Age: How Politicians are Adapting to Social Media. Mass Communicat Journalism, 3(3).

Norris, P., Sanders, D., Scammell, M., & Semetko, H. A. (1999). On Message: Communicating the Campaign. London: SAGE.

Παπαθανασόπουλος, Σ., Ξενοφώντος, Μ., Καραδημητρίου, Α., Ντάκα, Ι., & Αθανασιάδης, Η. (2013). Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι Έλληνες: Η περίπτωση του Facebook. Ζητήματα Επικοινωνίας, τχ. 16-17: 20-45.

Παπαχαρίση, Ζ. (2014, Μάϊος 30). Πολιτικοί, social media και επικοινωνία. (Τ. Οικονόμου, Συνέντευξη) kathimerini.gr. Ανακτήθηκε: 1 Σεπτεμβρίου, 2015, Πηγή: http://www.kathimerini.gr/769549/article/proswpa/synentey3eis/politikoi-social-media-kai-epikoinwnia

Papacharissi, Z., & Mendelson, A. (2011). «Toward a New(er) Sociability: Uses, Gratifications, and Social Capital on Facebook»( σελ. 212-230). Στο Papathanassopoulos, S. (ed.) Media perspectives for the 21st century. London: Routledge.

Ridout, T. N. (2013). New Directions in Media and Politics. New York: Routledge.

Santen, V., & Zoonen, V. (2010). The personal in political television biographies. Biography, τομ. 33, τχ. 1: 46-67.

Σαμαράς, Α. (2008). Τηλεοπτική πολιτική διαφήμιση στην Ελλάδα (1993-2007). Αθήνα: Καστανιώτης.

Skogerbø, E., & Enli, G. S. (2013). «Personalized Campaigns In Party-Centred Politics Twitter and Facebook as arenas for political communication. Information», Communication & Society, τομ. 13: 757-774.

Trent, J. S., & Friedenberg, R. V. (2000). Political Campaign Communication: Principles and Practices. New York: Praeger.

Van Zoonen, L., & Holtz-Bacha, C. (2000). Personalisation in Dutch and German Politics: The Case of Talk Show. Popular Culture as Political Communication, 7(2), 45-56.

Zittel, T. (2009). Lost in Technology? Political Parties and the Online Campaigns of Constituency

Candidates in Germany’s Mixed Member Electoral System. Journal of Information Technology & Politic, τομ. 6 (3-4): 298-311.

 

[1] Η διαδικτυακή συνέντευξη διοργανώθηκε  από την εφημερίδα ΑΥΓΗ στις 14/1/2015, η οποία έχοντας συντονιστικό ρόλο στο twitter κάλεσε εφτά ενεργούς χρήστες του twitter προκειμένου να συνδράμουν στην ομαδοποίηση και επιμέλεια των ερωτημάτων.

 

Δημοσιεύθηκε στο Επιστημονικό Περιοδικό Ζητήματα Επικοινωνίας, Τεύχος 20-21 (2015): 18-33.  

(pdf) Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στις Εκλογές Ιανουαρίου 2015.