Η Οδοντιατρική στα Μέσα Ενημέρωσης

της Ηλιάνας Γιαννούλη

«…η επικοινωνία είναι εξίσου σημαντική για τον έλεγχο του ξεσπάσματος μιας επιδημίας όσο οι εργαστηριακές αναλύσεις ή η επιδημιολογία»

Dr. Jong–wook Lee

Τα μέσα ενημέρωσης έχουν θεωρηθεί σημαντικοί δίαυλοι για τη μετάδοση της «εκλαϊκευμένης» επιστημονικής και ιατρικής πληροφορίας, ώστε η τελευταία να καθίσταται εύκολα κατανοητή από το κοινό (Viswanath και συν., 2008). Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια το διαδίκτυο δείχνει να αποκτά ιδιαίτερη δημοτικότητα ως πηγή ενημέρωσης για τα ιατρικά θέματα, με ολοένα και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού να καταφεύγουν σε αυτό εις αναζήτηση ιατρικής ενημέρωσης (Cline και Haynes, 2001). Σύμφωνα με τους Τonsaker, Bartlett και Trpkov (2014), η ευκολία με την οποία το κοινό μπορεί να έχει πρόσβαση στην ιατρική πληροφόρηση έχει αλλάξει ριζικά τη ροή της πληροφόρησης, καθώς πλέον οι γιατροί δεν έχουν το μονοπώλιο της ιατρικής ενημέρωσης. Ως αποτέλεσμα, αυτή η μεταστροφή στο παραδοσιακό παράδειγμα της σχέσης γιατρού-ασθενούς έχει οδηγήσει σε μια σειρά από ποικίλες και συχνά αντικρουόμενες απόψεις αναφορικά με την αξία του διαδικτύου ως εργαλείο προώθησης της υγείας (Ilic, 2010:664∙ White και Dorman, 2001∙ Murray και συν, 2003).

Είναι λοιπόν, πολύ σημαντικό για τους επαγγελματίες της υγείας να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο τα ΜΜΕ λειτουργούν γενικότερα, αλλά και ειδικότερα πώς «κατασκευάζονται» οι ειδήσεις για την υγεία μέσα στο μιντιακό οικοσύστημα, προκειμένου να μπορούν να αλληλεπιδρούν πιο αποτελεσματικά με τους επαγγελματίες της ενημέρωσης μέσα σε αυτό το περιβάλλον (Leask, Ηooker και Κing, 2010). Για τον σκοπό αυτό, στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, θα πρέπει να αναφερθούμε σε δύο θεωρητικές προσεγγίσεις, από τις οποίες θα αντλήσουμε και τα βασικά θεωρητικά εργαλεία για την διερεύνηση των ερωτημάτων που θα επιδιώξουμε να απαντήσουμε μέσα από την συγκεκριμένη έρευνα: τη θεωρία του καθορισμού της δημόσιας ατζέντας (agenda –setting) και τη θεωρία της πλαισίωσης (framing).

Όπως έχει επισημάνει ο Cohen (1963:13) o Τύπος «έχει εξαιρετική επιτυχία στο να μας λέει περί τίνος να σκεφτούμε». Τα ΜΜΕ καθορίζουν τη δημόσια θεματολογία, επιλέγοντας να αναδείξουν συγκεκριμένα ζητήματα έναντι κάποιων άλλων (McCombs & Shaw,1972∙Dearing & Rogers, 1996).

Από την άλλη πλευρά, η πλαισίωση (framing) αφορά στον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζεται η πραγματικότητα μέσα από τις «αφηγήσεις» που προωθούν τα ΜΜΕ. Συνοψίζοντας τις βασικές όψεις της πλαισίωσης, ο Εntman (1993:52) υποστηρίζει ότι τα πλαίσια «προσδιορίζουν τα προβλήματα, διαγιγνώσκουν τις αιτίες, προβαίνουν σε ηθικές αξιολογήσεις και προτείνουν λύσεις».

Συμπερασματικά, τα ΜΜΕ μέσα από τη διαδικασία του καθορισμού της ημερήσιας διάταξης και την συνακόλουθη πλαισίωση των θεμάτων που τοποθετούν στο προσκήνιο του δημόσιο διαλόγου μπορούν να καθορίσουν τα ζητήματα υγείας και τις οπτικές μέσα από τις οποίες αυτά εισχωρούν στο δημόσιο διάλογο (Wallington και συν., 2010).

Στο παρόν κείμενο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνάς μας που μελέτησε τις αναπαραστάσεις της οδοντιατρικής στα μέσα ενημέρωσης, φιλοδοξώντας τα ευρήματα αυτής της πρώτης απόπειρας χαρτογράφησης της οδοντιατρικής πληροφόρησης από τα ΜΜΕ να αποτελέσουν ένα πεδίο γόνιμου προβληματισμού στους κόλπους τόσο της ιατρικής, όσο και της δημοσιογραφικής κοινότητας

Η παρουσίαση των θεμάτων υγείας από τα μέσα ενημέρωσης

Πολλές έρευνες έχουν καταγράψει την αδυναμία των μέσων ενημέρωσης (ΜΜΕ) να μεταφέρουν σωστά στο κοινό την ιατρική πληροφορία, εστιάζοντας στους διαφορετικούς στόχους που υπηρετούν οι επιστήμονες και οι επαγγελματίες της υγείας από τη μια πλευρά και οι δημοσιογράφοι από την άλλη (Νeklin,1996∙ Larsson και συν., 2003). Ορισμένες από τις αιτίες που οδηγούν στην υποβάθμιση της ποιότητας της ιατρικής ενημέρωσης, όπως αναδεικνύονται μέσα από τη διεθνή βιβλιογραφία, είναι ότι οι ιατρικοί συντάκτες τείνουν να χρησιμοποιούν λιγότερα συχνά στατιστικά στοιχεία για τα άρθρα τους (Freimuth και συν.,1984), καταφεύγουν στον «κιτρινισμό» (sensationalism) προκειμένου να πουλήσουν τις ιστορίες τους (Οxman και συν., 1993∙de Semir,1996:1163), στηρίζονται κυρίως σε μεμονωμένες μαρτυρίες ειδικών και όχι στα αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών και πορισμάτων (Schwitzer και συν, 2005:577), δίνουν έμφαση στο «συγκρουσιακό» στοιχείο, παρουσιάζοντας σύνθετα επιστημονικά θέματα υπό το πρίσμα της πόλωσης (Νeklin, 1996), ενώ συχνά υπερτονίζουν τα πρώιμα ευρήματα κλινικών δοκιμών (Schwartz και Woloshin, 2004: 226).

Ένα άλλο γνώρισμα που σταδιακά αποκρυσταλλώνεται στη δημοσιογραφική κάλυψη των θεμάτων υγείας είναι η «πολιτικοποίηση» της υγείας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρoυν οι Hallin, Brandt και Briggs (2013:127), ο τρόπος που τα ΜΜΕ μεταφέρουν την πληροφορία για τα θέματα υγείας, προσομοιάζει περισσότερο στην κάλυψη των πολιτικών θεμάτων, καθώς τείνουν να δίνουν έμφαση στις αψιμαχίες και σε κάθε είδους διαφωνίες, ενώ ταυτόχρονα «επενδύουν» σε περισσότερο αμφίσημες και αρνητικές αναπαραστάσεις για τους ιατρικούς δρώντες Με την διαμεσολάβηση των ΜΜΕ, η παραγωγή και η κυκλοφορία της ιατρικής γνώσης ξεφεύγει πλέον από τα στενά όρια μιας περιορισμένης, εξειδικευμένης (ιδιωτικής) σφαίρας που πρεσβεύει την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ μιας κλειστής κάστας ειδικών και επιστημόνων, καθώς εισέρχεται πλέον στη δημόσια σφαίρα, αποτελώντας αντικείμενο ευρύτερης αντιπαράθεσης (Hallin, Brandt και Briggs, 2013).

Προβληματισμό προκαλεί και το γεγονός ότι συχνά η υγεία, προβάλλεται από τα ΜΜΕ ως αποκομμένη από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η παρουσίαση των ειδήσεων για την υγεία φέρει χαρακτηριστικά περιπτωσιολογικής (episodic) πλαισίωσης. Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμη μια επεξήγηση των δύο ειδών πλαισίωσης, σύμφωνα με την τυπολογία του Iyengar (1991). Η περιπτωσιολογική πλαισίωση (episodic) κατά τον Iyengar παρουσιάζει τα ζητήματα ως μεμονωμένα γεγονότα, ενώ η θεματική (thematic), τα τοποθετεί σε πιο γενικευμένο επίπεδο. Η ειδοποιός διαφορά των δύο ειδών ανιχνεύεται στη διαδικασία απόδοσης αιτιότητας. Η θεματική πλαισίωση προκρίνει τον συλλογικό καταλογισμό ευθύνης, ανιχνεύοντας τα αίτια σε ευρύτερους, δομικούς παράγοντες και κυβερνητικές πολιτικές. Στον αντίποδα, η περιπτωσιολογική πλαισίωση αφορά την ατομοκεντρική προσέγγιση, δίνοντας έμφαση στα γεγονότα και όχι στα αίτια.

Κύριο ερευνητικό ερώτημα- Υποθέσεις εργασίας

Το κύριο ερευνητικό ερώτημα της παρούσας έρευνας είναι πώς παρουσιάζεται η οδοντιατρική από τα μέσα ενημέρωσης, είτε γενικής, είτε εξειδικευμένης ειδησεογραφίας. Το ερώτημα αυτό, βάσει της θεωρίας, μπορεί να αναλυθεί σε ορισμένα επιπρόσθετα ερευνητικά ερωτήματα:

Ερώτημα 1: Στο πλαίσιο της ημερήσιας διάταξης, ποια θέματα σχετικά με την οδοντιατρική απασχολούν περισσότερα τα ΜΜΕ (επιστημονικά, κλαδικά, κοινωνική μέριμνα και ασφάλιση, κ.λπ.)

Ερώτημα 2: Υπό τη λογική της θεωρίας της πλαισίωσης, πώς καλύπτονται αυτά τα θέματα; (επεισοδιακή vs. θεματική πλαισίωση, επίκληση στο συναίσθημα του φόβου)

Ερώτημα 3: Πόσο έχει επηρεάσει η συνθήκη της κρίσης την πλαισίωση των θεμάτων γύρω από την οδοντιατρική;

Ερώτημα 4: Απηχούν οι ειδήσεις για οδοντιατρικά θέματα και σε ποιο βαθμό τις αιτιάσεις περί δραματοποιημένης πληροφόρησης;

Μεθοδολογία- Στοιχεία της έρευνας

Τα προαναφερθέντα ερευνητικά ερωτήματα θα απαντηθούν μέσω της ανάλυσης περιεχομένου. Η ανάλυση περιεχομένου μετατρέπει υλικό ποιοτικής κυρίως φύσης σε μορφή δεδομένων με ποσοτική ή ποιοτική λογική. Μπορεί εν συντομία να οριστεί ως η συστηματική, αντικειμενική, ποσοτική ή ποιοτική ανάλυση των χαρακτηριστικών διαφόρων μηνυμάτων (Neuendorf, 2002:1).

Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης συλλέχθηκε δείγμα 400 δημοσιευμάτων, τα οποία αντλήθηκαν από συνολικά τέσσερα διαφορετικά διαδικτυακά μέσα: τις ιστοσελίδες γενικής ενημέρωσης naftemporiki.gr, zougla.gr, οι οποίες επελέγησαν βάσει της δημοφιλίας τους, όπως αυτή αποτυπώνεται στην ενδεικτική μέτρηση της alexa (alexa.com 2017). Επιπλέον, επελέγη η αμιγώς ιατρική ιστοσελίδα υγεια360.gr, λόγω της εξειδίκευσής της σε ιατρικά θέματα και η ειδική οδοντιατρική ιστοσελίδα dentalalert.gr. Ο πλουραλισμός στα είδη των διαδικτυακών ιστοσελίδων οφείλεται στο γεγονός ότι σκοπός της παρούσας έρευνας είναι μια πρώτη αποτίμηση του τρόπου παρουσίασης της οδοντιατρικής σε διαφορετικά θεματικά δημοσιογραφικά «περιβάλλοντα». Από αυτές τις τέσσερεις ιστοσελίδες επελέγησαν με χρήση των λέξεων-κλειδιών «οδοντιατρική» ή «ιατρική του στόματος» ή «στοματική υγεία» τα 100 πιο σχετικά δημοσιεύματα από κάθε ιστοσελίδα (σύνολο 400 δημοσιεύματα), τα οποία εκτείνονται χρονικά από το 2001 μέχρι το 2017. Η καταγραφή των στοιχείων και η επεξεργασία και παραγωγή των αποτελεσμάτων έγινε με το στατιστικό πακέτο SPSS, έκδοση 24. Οι στατιστικοί έλεγχοι που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά την επεξεργασία των αποτελεσμάτων είναι το x²(chi-square) και η ανάλυση διακύμανσης (ANOVA).

Αποτελέσματα της έρευνας

Ξεκινώντας από τις διαφορετικές πτυχές στις οποίες εστιάζουν τα Μέσα τα οποία εξετάστηκαν στην παρούσα έρευνα, φαίνεται να δίνεται έμφαση σε αυτό που καλείται «πολιτικοποίηση της δημόσιας υγείας». Σε ποσοστό 50,5% κυριαρχούν τα δημοσιεύματα που αναφέρονται στην κρίση και την παντελή απουσία κρατικής μέριμνας για τη στοματική υγεία, θέματα που σχετίζονται με τα ευρύτερα ζητήματα του κλάδου (κατηγορία διοικητικά/ οικονομικά), καθώς επίσης και θέματα που άπτονται των πολιτικών που ακολουθούνται για τον τομέα της οδοντιατρικής. Στην τελευταία αυτή κατηγορία κωδικοποιήθηκε και πλήθος δημοσιευμάτων που αφορούν στις δράσεις κοινωνικού χαρακτήρα για τη στοματική υγεία είτε όταν πραγματοποιούνται με τη συμμετοχή της πολιτείας, είτε όταν αποτελούν καθαρά ιδιωτική πρωτοβουλία. Αξίζει πάντως να επισημανθεί ότι η κοινωνική διάσταση της οδοντιατρικής προβάλλεται ιδιαιτέρως από τα ΜΜΕ δεδομένης της κοινωνικο-οικονομικής συγκυρίας, η οποία αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για την αναζήτηση οδοντιατρικής φροντίδας για μεγάλη μερίδα συμπολιτών μας.

Σε ποσοστό 23.3% ακολουθεί η κάλυψη θεμάτων που αφορούν αμιγώς την στοματική υγεία και έχουν ως στόχο να ενημερώσουν το κοινό για την συμπτωματολογία των διαφόρων παθήσεων, για την πρόληψη των στοματικών νόσων καθώς για τη θεραπευτική αντιμετώπισή τους. Έπονται με ποσοστό 11.5% τα θέματα οδοντιατρικής επιστήμης και τεχνολογίας που αφορούν σε δημοσιεύματα σχετικά με νέες ανακαλύψεις και τεχνικές του κλάδου. Η προώθηση συγκεκριμένων οδοντιατρικών υπηρεσιών και προϊόντων, κάτι που λαμβάνει κυρίως τη μορφή συγκεκαλυμμένης διαφήμισης παρατηρείται σε ποσοστό 2,8%, ενώ τα δημοσιεύματα που αφορούν στην κακή πρακτική (malpractice) στο πλαίσιο του οδοντιατρικού επαγγέλματος ανέρχονται σε 4% (Γράφημα 1).

Γράφημα 1: Πτυχή του κλάδου της οδοντιατρικής στην οποία εστιάζει το δημοσίευμα.

Η περαιτέρω ανάλυση της κάλυψης των διαφορετικών πτυχών της οδοντιατρικής ανά μέσο ανέδειξε κάποια ενδιαφέροντα ευρήματα: Είναι χαρακτηριστικό ότι τα θέματα που αφορούν στη στοματική υγεία καλύπτονται σε μεγαλύτερο βαθμό από τους ιστότοπους γενικού ενημερωτικού ενδιαφέροντος (naftemporiki.gr, zougla.gr) και από το site ιατρικής ενημέρωσης (υγεία360.gr) με ποσοστά 26%, 22% και 26% αντίστοιχα, και σε ελαφρώς μικρότερο ποσοστό από το αμιγώς οδοντιατρικό site (dentalalert.gr) που έρχεται τελευταίο με 19%. Μια πιθανή εξήγηση για αυτή την ελαφρά διαφοροποίηση είναι ότι το συγκεκριμένο οδοντιατρικό site απευθύνεται τόσο στους ειδικούς (οδοντιάτρους) όσο και στο ευρύ κοινό με αποτέλεσμα να μην επικεντρώνεται μόνο στο κομμάτι της ενημέρωσης για στοματικές παθήσεις και τα μέτρα πρόληψής τους.

Πράγματι, η θεματική που αφορά στις εξελίξεις στην οδοντιατρική επιστήμη φαίνεται να καλύπτεται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό (24%) από τη συγκεκριμένη ιστοσελίδα, σε σχέση με τα μέσα γενικής ενημέρωσης, τα οποία κινούνται στα επίπεδα του 10%, γεγονός που αποδεικνύει τον προσανατολισμό του dentalalert.gr και προς τους επαγγελματίες της στοματικής υγείας. Επιπρόσθετα, η ιστοσελίδα γενικών θεμάτων υγείας, υγεια360.gr, εμφανίζει σχεδόν μηδενικό ποσοστό παρουσίασης θεμάτων σχετικών με την οδοντιατρική επιστήμη. Το γεγονός αυτό πιθανώς φανερώνει και διαφορετικές προτεραιτότητες στην ημερήσια διάταξη αναφορικά με τα θέματα ιατρικής επιστήμης στην εν λόγω ιστοσελίδα. Εξ αιτίας του γενικού της χαρακτήρα περί τα της υγείας, η εν λόγω ιστοσελίδα πιθανόν να εστιάζει σε επιστημονικές ανακαλύψεις που αφορούν πρωτίστως άλλους ιατρικούς κλάδους.

Παράλληλα, η αμιγώς οδοντιατρική ιστοσελίδα φαίνεται να δημοσιεύει σε μικρότερο ποσοστό, συγκριτικά με τα υπόλοιπα μέσα, ειδήσεις που αναφέρονται στα διοικητικά και οικονομικά θέματα του κλάδου (32%), σε αντίθεση με τις υπόλοιπες ιστοσελίδες, οι οποίες αφιερώνουν τα μισά τους τουλάχιστον δημοσιεύματα περί την οδοντιατρική σε θέματα που άπτονται των διοικητικών/οικονομικών παραμέτρων του κλάδου (Γράφημα 2).

Βάσει των παραπάνω παρατηρήσεων, διαπιστώνουμε τη διακριτά διαφορετική ημερήσια διάταξη που ακολουθεί το dentalalert.gr, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα μέσα και το γεγονός ότι το υγεία360.gr, μολονότι ειδικό σε θέματα υγείας, ομοιάζει ως προς τη διαμόρφωση της θεματολογίας του περισσότερο στα μέσα γενικής ενημέρωσης, παρά στο οδοντιατρικό dentalalert.

Γράφημα 2: Πτυχή του κλάδου της οδοντιατρικής στην οποία εστιάζει το δημοσίευμα ανά μέσο.

Αναφορικά με την έκταση των δημοσιευμάτων, όπως ήταν αναμενόμενο οι δύο ιστοσελίδες υγείας (υγεία360.gr και dentalalert.gr) φαίνεται να αφιερώνουν περισσότερο χώρο στα θέματα που καλύπτουν συγκριτικά με τα μέσα γενικής ενημέρωσης, χρησιμοποιώντας κατά μέσο όρο 387,45 και 398,37 λέξεις ανά άρθρο, αντίστοιχα. Η μέση τιμή λέξεων στο σύνολο των υπό εξέταση ιστοσελίδων είναι 352,34, με την ιστοσελίδα naftemporiki.gr να βρίσκεται πολύ κοντά στη μέση τιμή των λέξεων που αφιερώνουν τα ιατρικά sites (370,03) και τη zougla να αφιερώνει μόλις 253,51 λέξεις (Γράφημα 3). Η σημαντική διαφοροποίηση στην έκταση των δημοσιευμάτων των διαφορετικών μέσων, επιβεβαιώνεται και στατιστικά μέσω του στατιστικού ελέγχου ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA), του οποίου η τιμή είναι .041.

Γράφημα 3: Μέση τιμή λέξεων ανά δημοσίευμα για την οδοντιατρική ανά μέσο (ANOVA p–value= .041).

Επιπρόσθετα, εστιάζοντας στην κατανομή των λέξεων στις διαφορετικές πτυχές της οδοντιατρικής, διαπιστώνουμε ότι η οδοντική υγεία βρίσκεται στην πρώτη θέση με 463,92 λέξεις κατά μέσο όρο, ανά δημοσίευμα. Στη δεύτερη θέση βρίσκεται η οδοντιατρική επιστήμη, δηλαδή η αναφορά σε ανακαλύψεις και τεχνικές με σχεδόν 456 λέξεις (455,89), ενώ ακολουθούν τα οικονομικά/διοικητικά ζητήματα με περίπου 300 λέξεις (297,41), η προώθηση συγκεκριμένων οδοντιατρικών υπηρεσιών και προϊόντων με περίπου 270 λέξεις κατά μέσο όρο και τέλος η κακή οδοντιατρική πρακτική με σχεδόν 185 λέξεις (Γράφημα 4).

Αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε από το συγκεκριμένο αποτέλεσμα είναι ότι, ενώ σαν πλήθος δημοσιευμάτων τα διοικητικά/οικονομικά ζητήματα καταλαμβάνουν την «απόλυτη» πλειοψηφία (ποσοστό 50.5%), εν τούτοις βρίσκονται στην τρίτη θέση σαν πλήθος λέξεων. Αντίθετα, η οδοντική υγεία από τη 2^η θέση ως προς το πλήθος των δημοσιευμάτων, καταλαμβάνει την πρώτη στην έκταση των σχετικών δημοσιευμάτων, πιθανόν λόγω της φύσης των σχετικών θεμάτων που προϋποθέτουν την ύπαρξη -έστω στοιχειώδους- επεξηγηματικής παρουσίασης. Και σε αυτή την περίπτωση η διαφοροποίηση των μέσων τιμών επιβεβαιώνεται και στατιστικά μέσω της τιμής του στατιστικού ελέγχου ανάλυσης διακύμανσης (p value= .004).

Γράφημα 4: Μέση τιμή λέξεων ανά πτυχή της οδοντιατρικής

(ANOVA p–value= .004).

Σε ό,τι αφορά τον ρόλο των επιστημόνων στην παρουσίαση των διαφόρων θεμάτων οδοντιατρικής, παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο πσοσοστό συμμετοχής τους υπάρχει -όπως άλλωστε αναμενόταν- στα δημοσιεύματα που έχουν να κάνουν με θέματα οδοντικής υγείας (64,5%). Εν τούτοις στην ίδια κατηγορία υπάρχει ένα σημαντικό 34,5% των δημοσιευμάτων που δεν περιλαμβάνει δηλώσεις των πλέον ειδικών σε θέματα υγείας. Υψηλό είναι το ποσοστό εμφάνισης δηλώσεων επιστημόνων και στα ζητήματα οδοντιατρικής επιστήμης (60,9%), ενώ το άνω του 50% ποσοστό των δημοσιευμάτων που αναφέρονται σε διοικητικά/οικονομικά ζητήματα του κλάδου και συμπεριλαμβάνουν τα λεγόμενα επιστημόνων, φανερώνει ότι δίνεται σημαντικό βήμα στα μέλη του κλάδου να κοινοποιήσουν τις απόψεις τους πάνω σε διοικητικά/οικονομικά θέματα που τους αφορούν. Σε σημαντικά χαμηλότερα πσοσοτά εμφανίζονται οι επιστήμονες σε δημοσιεύματα που αφορούν την κακή οδοντιατρική πρακτική και την προώθηση οδοντιατρικών υπηρεσιών και προϊόντων (Γράφημα 5).

Γράφημα 5: Δηλώσεις επιστημόνων ανά πτυχή της οδοντιατρικής (chi–square p–value= .020)

Μια από τις κριτικές που συχνά διατυπώνονται αναφορικά με την προβολή των ειδήσεων από τα ΜΜΕ είναι η αποσπασματική, «περιπτωσιολογική πλαισίωση» (episodic framing) των ειδήσεων, η οποία αφορά στην αντιμετώπιση των εκάστοτε θεμάτων ως μεμονωμένων περιστατικών. Στο σημείο αυτό ίσως μια επεξήγηση να ήταν σκόπιμη: ένα δημοσίευμα το οποίο εν είδει ανακοίνωσης σημειώνει ότι ο δείνα ή ο τάδε οδοντιατρικός σύλλογος προβαίνει σε προληπτική δράση σε μια δεδομένη κοινότητα, έχει «περιπτωσιολογική πλαισίωση». Το ίδιο δημοσίευμα, αν αναφερθεί στην απουσία δημόσιας κάλυψης της στοματικής υγείας, παρουσιάσει στοιχεία που δείχνουν την μείωση του κύκλου εργασιών στα οδοντιατρεία και την επιδείνωση των δεικτών στοματικής υγείας στα χρόνια της κρίσης, αποτελεί μια προσπάθεια θεματικής, όπως αποκαλείται πλαισίωσης. Με άλλα λόγια, η προληπτική δράση του Οδοντιατρικού Συλλόγου Χ αποκτά νόημα και αξία, καθώς εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που αποτυπώνει τόσο τις δυσκολίες του πληθυσμού στην αναζήτηση στοματικής φροντίδας και τις συνέπειες που συνεπάγεται αυτή η δυσπραγία (χειροτέρευση της στοματικής υγείας του πληθυσμού), υπογραμμίζοντας το έργο των εθελοντών οδοντιάτρων και τη συμβολή τους στην ανακούφιση του στοματικού πόνου.

Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας φανέρωσαν ότι σε μεγάλο βαθμό η παρουσίαση των θεμάτων που αφορούν στη στοματική υγεία εμφανίζει στοιχεία «περιπτωσιολογικής» πλαισίωσης, γεγονός που δείχνει ότι η οδοντιατρική παρουσιάζεται αποκομμένη από το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον. Είναι αξιοσημείωτο ότι η τάση αυτή που αποτυπώνεται στα μέσα γενικής ενημέρωσης, αντανακλάται σε εξίσου υψηλό ποσοστό και στο οδοντιατρικό site dentalalert.gr (83%). Aντίθετα το site υγεία360.gr, με διαφορά από τα υπόλοιπα, παρέχει το απαραίτητο ερμηνευτικό πλαίσιο για τις ειδήσεις που αφορούν στη στοματική υγεία (43%) (Γράφημα 6).

Γράφημα 6: Συνδέεται ο οδοντιατρικός τομέας με το κοινωνικό περιβάλλον εντός του οποίου υπάρχει και δραστηριοποιείται;

Ένα σημείο που απασχόλησε ιδιαίτερα την έρευνά μας είναι το πώς η οικονομική κρίση επηρέασε την κάλυψη των θεμάτων στοματικής υγείας, αν με άλλα λόγια η κρίση τροποποίησε την ατζέντα των ΜΜΕ. Από την ανάλυση της ατζέντας των ΜΜΕ, μέσω των συλλεχθέντων δημοσιευμάτων, προκύπτει ότι ανέκαθεν τα ΜΜΕ ενδιαφέρονταν πολύ περισσότερο για τις πολιτικές που χαράσσονται από τους αρμόδιους φορείς για τη στοματική υγεία και τα επαγγελματικά ζητήματα του κλάδου (60% προ κρίσης και 49,1% κατά τη διάρκεια της κρίσης) και σε μικρότερο βαθμό ήταν προσανατολισμένα προς τα θέματα στοματικής υγείας και πρόληψης (18% και 24% κατά τη διάρκεια της κρίσης).

Παρ’ όλα αυτά, η μικρή αύξηση των δημοσιευμάτων που αφορούν σε θέματα οδοντιατρικής υγείας εντός της κρίσης, πιθανόν συνδέεται με το γεγονός ότι η κρίση αποτέλεσε (και αποτελεί) καθοριστικό παράγοντα υποβάθμισης των υποδομών και δαπανών υγείας και κατ’ επέκταση επιβάρυνσης της ατομικής οδοντιατρικής υγιεινής. Ιδιαίτερα στην περίοδο της κρίσης μεγάλο μέρος της σχετικής αρθογραφίας επικεντρώθηκε στην απουσία δομών και πολιτικών για την δημόσια κάλυψη της στοματικής υγείας, αλλά και στις επιπτώσεις της κρίσης στους ίδιους τους οδοντιάτρους, οι οποίοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό εις αναζήτηση εργασίας. Επίσης, σε πολύ μικρότερο βαθμό τα ΜΜΕ -14% προ κρίσης και 11,1% κατά τη διάρκεια της κρίσης- προβάλλουν θέματα που αφορούν την οδοντιατρική επιστήμη (ανακαλύψεις, νέες τεχνικές και μεθόδους θεραπείας). (Γράφημα 7).

Γράφημα 7: Εστίαση δημοσιεύματος σε πτυχή της οδοντιατρικής πριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης[1].

Σχετικά με το θέμα της δραματοποίησης, όπως διαφαίνεται το Γράφημα 8, τα ιατρικά sites επενδύουν περισσότερο (dentalalert.gr-32%, υγεια360.gr-31%) σε στοιχεία που μπορούν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών («περίτεχνους» τίτλους, θαυμαστικά, αξιολογικούς προσδιορισμούς, κ.λπ), καθώς η αναγνωσιμότητά τους εδράζεται αμιγώς στην ιατρική τους θεματολογία, την οποία και προσπαθούν να προωθήσουν με κάθε τρόπο.

Μολονότι, τα μέσα γενικής ενημέρωσης προβαίνουν συχνά στη χρήση τέτοιων τεχνικών, στην προκειμένη περίπτωση η εξαιρετικά χαμηλή ανίχνευση στοιχείων δραματοποίησης (π.χ., naftemporiki.gr- 2%, zougla.gr-12%) δεν σημαίνει τη μη χρήση τους στο σύνολο του περιεχομένου, αλλά μάλλον τον μη εμπλουτισμό των δημοσιευμάτων της συγκεκριμένης θεματολογίας, καθώς αποτελούν μικρό ποσοστό και ήσσονος σημασίας ομάδα δημοσιευμάτων για ένα μέσο γενικής ενημέρωσης.

Γράφημα 8: Χρήση στοιχείων δραματοποίησης ανά μέσο (chi–square p–value= .000)

Όσον αφορά στο συνολικό τόνο των δημοσιευμάτων, στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι ιστοσελίδες (61,5%) υιοθετούν ουδέτερο ύφος. Αξίζει ωστόσο, να σημειωθεί ότι στο σύνολο του δείγματός μας οι ειδήσεις με αρνητικό επιτονισμό υπερβαίνουν τον αριθμό των αντίστοιχων με θετικό (22,3% έναντι 16,3%). (Γράφημα 9).

Γράφημα 9: Συνολικός λεκτικός τόνος δημοσιευμάτων.

Η πιο λεπτομερής ανάλυση της θετικής ή αρνητικής πλαισίωσης ανά θεματική κατηγορία φανέρωσε ότι οι ειδήσεις με αρνητική απόχρωση αφορούν κυρίως στην κακή οδοντιατρική πρακτική σε ποσοστό 56,3%, τις πολιτικές στοματικής υγείας, καθώς και κλαδικά προβλήματα (27,2%), αλλά και τις ειδήσεις που αφορούν στη στοματική υγεία (25,8%). Από την άλλη πλευρά, ο περιορισμένος αριθμός άρθρων που προωθούν συγκεκριμένα οδοντιατρικά προϊόντα και υπηρεσίες έχει υψηλό ποσοστό θετικού λεκτικού τονισμού (45,5%), ακολουθούμενο από τα δημοσιεύματα που εστιάζουν στα επιτεύγματα της οδοντιατρικής επιστήμης (39,1%).

Γράφημα 10: Λεκτικός τόνος δημοσιευμάτων ανά θεματική κατηγορία[2].

Η συχνά αρνητική απόχρωση των δημοσιευμάτων που αφορούν στη στοματική υγεία σε συνδυασμό με την συχνή «επίκληση» στο συναίσθημα του φόβου (20,4%) εγείρει προβληματισμούς σχετικά με τις επιδράσεις που έχουν τα μηνύματα που επικοινωνούνται στο κοινό (Γράφημα 11). Πιο συγκεκριμένα, σε μελέτες καταγράφεται ότι για να επιτυγχάνεται η πρόληψη σε θέματα υγείας, θα πρέπει η σχετική πληροφόρηση να ακολουθεί θετική πλαισίωση (gain frame) και να έχει υποστηρικτικό χαρακτήρα για τους παραλήπτες των μηνυμάτων-να δίνει, δηλαδή, έμφαση στα οφέλη που θα αποκομίσει το κοινό από την υιοθέτηση των συνιστώμενων συμπεριφορών (Gallagher και Updegraff, 2011). Ειδικά στο κομμάτι της οδοντιατρικής ενημέρωσης, η εφαρμογή της πλαισίωσης του οφέλους (gain frame) φαίνεται να είναι ιδιαιτέρως αποτελεσματική στην υιοθέτηση σωστών συνηθειών διατήρησης της καλής στοματικής υγείας (O’Keefe & Jensen, 2009).

Γράφημα 11: Επίκληση στο συναίσθημα του φόβου ανά εστίαση δημοσιεύματος[3]

Συμπέρασμα

Τα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν παραπάνω συνιστούν μια πρώτη προσπάθεια αποτίμησης της δημοσιότητας του οδοντιατρικού τομέα από τα ΜΜΕ στην Ελλάδα. Από τα ευρήματά μας προκύπτει κατ’ αρχάς ότι ο οδοντιατρικός κλάδος παρουσιάζεται με λογική «εντοπιότητας», με έμφαση στις εφαρμοζόμενες πολιτικές για την οδοντιατρική υγεία και τις μεταξύ φορέων και των πολιτικών ηγεσιών συγκρούσεις για διοικητικά και άλλα συναφή ζητήματα. Υπό αυτό το πρίσμα, η ημερήσια διάταξη των μέσων ενημέρωσης που εξετάστηκαν δείχνει να «πολιτικοποιεί» κατά μια έννοια τον οδοντιατρικό κλάδο, αφήνοντας σε δεύτερη μοίρα τα εξ ίσου σημαντικά θέματα της πρόληψης και της ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης για τη στοματική υγεία.

Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την τάση δραματοποιημένης πληροφόρησης που καταγράφηκε στα αμιγώς ιατρικά μέσα ενημέρωσης εγείρει προβληματισμούς για την ποιότητα της ενημέρωσης που παρέχεται στο κοινό και θα πρέπει να θέσει τους επιστήμονες σε εγρήγορση, ώστε να είναι σε ετοιμότητα και να μπορούν να παρεμβαίνουν έγκαιρα για να διορθώνουν τυχόν ανακρίβειες και υπερβολές που με κερδοσκοπικά κριτήρια αναπαράγονται από τα ΜΜΕ. Τα ΜΜΕ μπορούν και επιβάλλεται να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην σωστή ενημέρωση και στην καλλιέργεια κουλτούρας πρόληψης αναφορικά με τη στοματική υγεία, γεγονός που προϋποθέτει την αγαστή συνεργασία των ενδιαφερόμενων μερών. Εξάλλου, όπως παρατηρεί ο Τοssy, η επιβίωση της Οδοντιατρικής ως επάγγελμα εξαρτάται από την γνώση του κοινού για την αξία της καλής στοματικής υγείας, τη διατήρηση της ελεύθερης επιλογής οδοντιάτρων από τους ασθενείς και την καλλιέργεια ενός κατάλληλου προφίλ για τους οδοντιάτρους, ώστε να έχουν τον σεβασμό των ασθενών τους. «Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την εκπαίδευση και η εκπαίδευση είναι δυνατή μόνο δια της επικοινωνίας» (1963: 333).

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Abroms, L.C., & Maibach, E.W. (2008) “The effectiveness of mass communication to change public behavior”, Annual Review of Public Health, 29: 219-234. doi: 10.1146/annurev.publhealth.29.020907.090824.
Ahmed, R., & Bates, B. R. (2013) “Communicating health through mass media: An Overview”, in R. Ahmed & B. R. Bates (Eds.), Health communication and mass media: An integrated approach to policy and practice, Farnham, Surrey, UK: Gower Publishing Ltd: 3-18.
Berelson B. (1971) Content Analysis in Communication Research, New York: Hafner Publishing Company.
Bernhardt, J.M., & Hubley, J. (2001) “Health education and the Internet: the beginning of a revolution”, Health Education Research, 16 (6):643–645. https://doi.org/10.1093/her/16.6.643.
Cline, R.J., & Haynes, K.M. (2001) “Consumer health information seeking on the Internet: The state of the art”, Health Education Research, 16(6):671-692. https://doi.org/10.1093/her/16.6.671.
Cohen, B. (1963) The press and foreign policy, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
Corcoran, N. (2013) Communicating health strategies for health promotion. London: Sage Publication.
de Semir, V. (1996) “What is newsworthy?”, The Lancet, 347:1163-1166.
Dearing, J. W., & Rogers, E. M. (1996) Agenda-setting, Thousand Oaks, CA: Sage.
Entman, R. M. (1993) “Framing: Toward a clarification of a fractured paradigm”, Journal of Communication, 43(4):51-58.
Freimuth, V. S., Greenberg, R. H., DeWitt, J., &Romano, R. M. (1984) “Covering Cancer: Newspapers and the Public Interest”, Journal of Communication, 34: 62–73. doi:10.1111/j.1460-2466.1984.tb02985.x
Gallagher, K. M., & Updegraff, J. A. (2011) “Health message framing effects on attitudes, intentions, and behavior: A meta-analytic review, Annals of Behavioral Medicine, 11:234–255.
Galtung, J., & Ruge, M. (1965) “The Structure of Foreign News: The presentation of the Congo, Cuba and Cyprus crises in four Norwegian newspapers”, Journal of International Peace Research, 1:64-91.
Habel, M., Liddon, N., & Stryker, J. (2009) “The HPV Vaccine: A Content Analysis of Online News Stories”, Journal of Women’s Health, 18(3):401-407. doi: 10.1089/jwh.2008.0920
Hallin, D.C., Brandt, M.,& Briggs, C.L. (2013) “Biomedicalization and the public sphere: newspaper coverage of health and medicine, 1960s-2000s”, Social Science & Medicine, 96:121-128. doi: 10.1016/j.socscimed.2013.07.030
Hardey, M. (1999) “Doctor in the House: The Internet as a source of lay health knowledge and the challenge to expertise”, Sociology of Health & Illness, 21:820–835. doi:10.1111/1467-9566.00185
Hyer, R.N., & Covello, V.T. (2005) Effective Media Communication during Public Health Emergencies: Α World Healt Organization handbook, Geneva: World Health Organization.Προσβάσιμο: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/43511/1/WHO_CDS_2005.31_eng.pdf?ua=1(Ημερομηνία πρόσβασης: Δεκέμβριος 2017).
Ilic, D. (2010) “The role of the internet on patient knowledge management, education, and decision-making”, Telemedicine Journal and e-Health, 16(6): 664 – 669. doi: 10.1089/tmj.2010.0003.
Iyengar, S. (1991) Is Anyone Responsible? How Television Frames Political Issues, Chicago: University of Chicago Press.
Iyengar, S., & Kinder, D.R. (1987) News that matters; Television and American opinion, Chicago: University of Chicago Press.
Kline, K. N. (2006) “A decade of research on health content in the media: The focus on health challenges and sociocultural context and attendant informational and ideological problems”, Journal of Health Communication, 11 (1):. 43–59.
Larsson, A., Oxman, A.D., Carling, C., & Herrin, (2003) “Medical messages in the media – barriers and solutions to improving medical journalism”, Health Expect. 6(4):323–331. doi: 10.1046/j.1369-7625.2003.00228.x
Lateef Adekunle, A. & Adnan, H.M. (2016) “Communicating Health: Media framing of Ebola outbreak in Nigerian newspapers”, Malaysian Journal of Communication, 32(2): 362-380.
Leask, J., Hooker, C., & King, C. (2010) “Media coverage of health issues and how to work more effectively with journalists: a qualitative study”, BMC Public Health, 10:535. doi:10.1186/1471-2458-10-535
Lee, S., & Basnyat, I. (2012) “From Press Release to News: Mapping the Framing of the 2009 H1N1 A Influenza Pandemic”, Health Communication, 28 (2):119-132. doi:10.1080/10410236.2012.658550
Maniou, Th. (2015) “Reporting on Health Issues: Communicating Public Health through the Press in times of Crisis”, International Journal of Communication and Health, 5: 36-43.
McCombs, M. & Shaw, L.D. (1976) “The agenda-setting function of mass media”, The Public Opinion Quarterly, 36(2):.176-187.
Moretti, F. A., Oliveira, V. E., & Silva, E. M. (2012) “Access to health information on the internet: A public health issue?”, Revista da Associação Médica, 58(6): .650-658.
Moynihan, R. (2003) “Making medical journalism healthier”, The Lancet, 361(9375): 2097-2098.
Murray, E., Burns, J., See, T.S., Lai, R., & Nazareth, I. (2005) “Interactive Health Communication Applications for people with chronic disease”, Cochrane Database Syst Rev, (Issue 4. Art. No.: CD004274). doi: 10.1002/14651858.CD004274.pub4.
Murray, E., Lo, B., Pollack, L., Donelan, K., Catania, J., White, M., Zapert, K., & Turner, (2003) “The Impact of Health Information on the Internet on Health Care and the Physician-Patient Relationship, Αrchives of Internal Medicine, 163: 1727-1734.
Nelkin, D. (1996) “An uneasy relationship: the tensions between medicine and the media”, The Lancet, 347,pp.1600-1603.
Neuendorf, A. (2002) The Content Analysis Guidebook, London: Sage.
Norris, P. (1995) “The restless search: Network news framing of the post- Cold War world”, Political Communication, 12(4):357-370.
O’Keefe, D.J., & Jensen, J.D. (2009) “The Relative Persuasiveness of Gain-Framed Loss-Framed Messages for Encouraging Disease Prevention Behaviors: A Meta-Analytic Review”, Journal of Communication, 59:296–316. doi:10.1111/j.1460-2466.2009.01417.x.
Oxman, D., Guyatt, GH, Cook ,D.J., Jaeschke, R., Heddle, N., & Keller, J. (1993) “ An index of scientific quality for health reports in the lay press”, Journal of Clinical Epidemiology, 46 (9): 987-1001.
Peters, H. P. (1995) “The interaction of journalists and scientific experts: co-operation and conflict between two professional cultures”, Media Culture & Society, 17: 31-48.
Picard, R.G., & Yeo, M. (2011) Medical and health news information in the UK media: the current state of knowledge. Oxford: Reuters Institute for the Study of Journalism. Προσβάσιμο: https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/2017-11/Media%20and%20UK%20Health.pdf (Ημερομηνία πρόσβασης 19 Δεκεμβρίου 2017).
Pierce, J.P., & Gilpin, E.A. (2001) “News media coverage of smoking and health is associated with changes in population rates of smoking cessation but not initiation”, Tobacco Control, 10(2):145-153.
Πλειός, Γ., & Πουλακιδάκος, Σ. (2013) «Η1Ν1 και τηλεοπτικές ειδήσεις: Κωδικός ενημέρωσης ήπανικού;», Ζητήματα Επικοινωνίας, 16-17, σσ. 88-109.
Rice, R. (2006) “Influences, usage, and outcomes of Internet health information searching: multivariate results from the Pew surveys”, International Journal of Medical Informatics, 75(1):8-28.
Roberts, L. (2010) “Health information and the internet: The 5 Cs website evaluation tool”, British Journal of Nursing, 19(5):322-325.
Scheufele, D. A., & Tewksbury, D. (2007). Framing, agenda setting, and priming: The evolution of three media effects models, Journal of Communication, 57:9-20.
Schwartz, L.M.,& Woloshin, S. (2004) “The media matter: a call for straightforward medical reporting”, Ann Intern Med, 140(3): 226-228.
Schwitzer, G., Mudur, G., Henry, D., Wilson, A., Goozner, M., Simbra, M., et al. (2005) “What Are the Roles and Responsibilities of the Media in Disseminating Health Information?”, PLoS Med 2(7):e215: 576-582.Προσβάσιμο: http://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.0020215 (Ημερομηνία πρόσβασης 19 Δεκεμβρίου 2017).
Tonsaker, T., Bartlett, G., & Trpkov, C. (2014) “Health information on the Internet: Gold mine or minefield?”, Can Fam Physician, 60(5): 407-408.
Τοssy, C. V. (1963) “Mass media in dental health education and public relations”, The Journal of the American Dental Association, 66:328-333.
Viswanath , Κ., Blake ,Κ.D., Meissner, H. I., Gottlieb Saiontz, N., Mull, C., Freeman, C.S., Hesse, B., & Croyle, R.T. (2008) “Occupational Practices and the Making of Health News: A National Survey of U.S. Health and Medical Science Journalists”, Journal of Health Communication: International Perspectives, 13 (8):759-777.doi: 10.1080/10810730802487430.
Wallington, F., Blake, K. , Τaylor-Clark, K., Viswanath, K. (2010) “Antecedents to agenda setting and framing in health news: An examination of priority, angle, source, and resource usage from a national survey of US health reporters and editors”, Journal of Health Communication, 5(1):76-94.
Weber, (1990) Basic Content Analysis, London: Sage.
White, M., & Dorman, S.M. (2001) “Receiving social support online: implications for health education”, Health Education Research, 16(6): 693–707. doi: https://doi.org/10.1093/her/16.6.693