της Σόνιας Χαϊμαντά

Σε έναν αγωνιώδη «γύρο του θανάτου» έχει μετατραπεί ο αλλοτινός «γύρος του θριάμβου» περασμένων δεκαετιών για τις ελληνικές εφημερίδες, πανελλαδικές και τοπικές, με τη βασική, πρόχειρη αιτία-«άλλοθι» να εστιάζεται στην απαξίωση της αναγνωστικής συνήθειας εξαιτίας του ανταγωνισμού που ασκούν οι «Συμπληγάδες» της πιο εντυπωσιακής στην κατανάλωσή της, Τηλεόρασης και του σαφέστατα ταχύτερου και πιο ευέλικτου Διαδικτύου.

 Η εξήγηση αυτή, λογική και απολύτως αποδεκτή έως ένα σημείο, συνιστά μια μάλλον γενική υπεραπλούστευση καθώς φαίνεται να ισχύει μόνο για την ελληνική αγορά καθώς σε άλλες χώρες οι Εφημερίδες και συγκρατούν τις πωλήσεις τους και διατηρούν την αξιοπιστία τους. Το οξύμωρο είναι πάντως ότι αν ακόμη ζει ο ελληνικός Τύπος, έστω και σχεδόν ημιθανής, αυτό το λιγοστό οξυγόνο το οφείλει στους ίδιους τους «δήμιους» που δείχνει με το δάχτυλό του: το Διαδίκτυο και την Τηλεόραση, που συνεχίζουν να αναπαράγουν ή να προβάλλουν την ύλη των εφημερίδων στα πρωτοσέλιδα και τις ενημερωτικές τους εκπομπές, αντίστοιχα, επιστρέφοντας, αν όχι έσοδα, σίγουρα, ωστόσο, πολιτικό κεφάλαιο, ενεργώντας ως «πολλαπλασιαστές» και «καλοί αγωγοί» επιρροής των παραδοσιακών εκδοτών προς την Κοινωνία και την κεντρική πολιτική σκηνή.

 Ο ψηφιακός μετασχηματισμός σε επίπεδο ενημέρωσης, δεν μπορεί ωστόσο να αποτελεί μια μονόπατη αιτία. Σίγουρα ο Τύπος οφείλεται για την (αυτό)καταστροφή του όλα αυτά τα χρόνια με τον σφικτό του εναγκαλισμό με την πολιτική εξουσία, με τη διασύνδεσή του με τράπεζες για θαλασσοδάνεια, με power games και συνακόλουθη απώλεια των αναγνωστών που κουράστηκαν να αγοράζουν «οχήματα» προπαγάνδας μετά άσχετων προς την ενημέρωση, προσφορών κάθε είδους (από σπίτια και CD μέχρι κωδικούς για telecom providers, βιβλία ή και εσώρουχα).

 Η οικονομική κρίση επίσης αποτελεί μια σημαντική παράμετρο: Η εφημερίδα είναι ένα φυσικό προϊόν που κοστίζει (χαρτί, εκτυπωτικά, μεταφορά) και είναι προφανές ότι παραδίδεται αμαχητί στον πόλεμο με το νεότερο, φρεσκότερο, πάντα διαθέσιμο και ταχύτερο Διαδίκτυο. Είναι χαρακτηριστικό ότι τη 10ετία 2009-2020 ανέστειλαν την έκδοσή τους 69 εφημερίδες πανελλαδικής κυκλοφορίας και σήμερα πλέον κυκλοφορούν συνολικά μόλις 55 τίτλοι. Άλλες 224 εφημερίδες περίπου κυκλοφορούν σε περιφέρειες και δήμους (όχι τοπικές) και περίπου 6 τίτλοι διατίθενται δωρεάν. Σύνολο; Περίπου 285 τίτλοι στα περίπτερα της χώρας (και σε σημεία διανομής για τον δωρεάν Τύπο).   

Ελεύθερη πτώση στις πωλήσεις

Είναι βέβαιο ότι η πανδημία βάζει ένα ακόμη καρφί στο φέρετρο του Τύπου που βλέπει όλα τα προηγούμενα χρόνια μεγάλη πτώση στις πωλήσεις των εφημερίδων και περιοδικών. Ειδικότερα, σύμφωνα με έρευνα της ΕΛΣΤΑΤ, πέρυσι σημειώθηκε μείωση σε σχέση με το 2018 στις συνολικές πωλήσεις των εφημερίδων κατά 13,7%, με την πτώση να καταγράφεται σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες.

Συνολικά, καθ’ όλο το 2019 πωλήθηκαν 46.776.501 φύλλα ή 7.431.607 φύλλα λιγότερα από το 2018 (όταν το 2014 οι συνολικές πωλήσεις ανέρχονταν σε 95.404.106 φύλλα). Σημειώνεται ότι πτώση της τάξης του 5,9% είχε πραγματοποιηθεί το 2018 σε σχέση με το 2017.

• Οι πωλήσεις των πολιτικών εφημερίδων μειώθηκαν κατά 4.401.136 φύλλα (πτώση 11,3%) και ανήλθαν σε 34.448.439 φύλλα.
• Οι πωλήσεις των αθλητικών εφημερίδων έφτασαν στα 10.584.748 φύλλα και μειώθηκαν κατά 2.348.060 φύλλα (πτώση 18,2%).
• Οι οικονομικές εφημερίδες πούλησαν 764.197 φύλλα συνολικά ή λιγότερα κατά 385.971 φύλλα (πτώση 33,6%). Ενώ, οι λοιπές εφημερίδες (ποικίλης ύλης, θρησκευτικές κ.λπ.) πούλησαν 979.117 φύλλα, χάνοντας 296.440 φύλλα σε σχέση με το 2018 (πτώση 23,2%).

Ακολουθούν τα Περιοδικά

Σύμφωνα με την ίδια έρευνα της ΕΛΣΤΑΤ, παρόμοια ήταν η εικόνα και στα περιοδικά, οι συνολικές πωλήσεις των οποίων ανήλθαν πέρυσι σε 19.938.136 τεύχη ή κατά 658.155 τεύχη (πτώση 3,2%) λιγότερα σε σχέση με το 2018 (το 2014 οι συνολικές πωλήσεις ανέρχονταν σε 36.801.123 τεύχη). Μείωση 9,4% είχε σημειωθεί το 2018 σε σχέση με το 2017.

Η σημαντικότερη μείωση, σε απόλυτες τιμές, κατά 19,4% παρατηρείται στις πωλήσεις των περιοδικών ποικίλης ύλης, ενώ μοναδική εξαίρεση στη ζοφερή αυτή εικόνα αποτελούν τα παιδικά- κόμικς και τα αθλητικά περιοδικά, όπου παρατηρείται αύξηση κατά 56,9% και 4,6%, αντίστοιχα.

Πρώτοι από το …τέλος

Στη λίστα των χωρών στις οποίες οι πολίτες διαβάζουν ακόμη εφημερίδα η Ελλάδα διατηρεί τη δεύτερη θέση…από το τέλος. Πιο συγκεκριμένα σύμφωνα με τα στοιχεία Statista (στοιχεία Ευρωπαϊκής Επιτροπής), μόλις το 7% των Ελλήνων δηλώνουν ότι διαβάζουν καθημερινά εφημερίδες ενώ ακόμη πιο θλιβερό είναι το αντίστοιχο ποσοστό (5%) για τους Βούλγαρους το οποίο καθίσταται θλιβερότερο αν συγκριθεί με το μέσο ευρωπαϊκό όρο (26%).  Πως αντιμετωπίζουν την ενημέρωση από τον Τύπο οι υπόλοιποι λαοί; Στη Φινλανδία και τη Σουηδία το 59% συνεχίζει να διαβάζει καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά εφημερίδα ενώ το ποσοστό πέφτει στο 54% για τους Ολλανδούς, στο 44% για τους Δανούς, στο 40% για τους Αυστριακούς και Γερμανούς, στο 34% για τους Βέλγους, στο 23% για τους Γάλλους, στο 20% για τους Ιταλούς και στο 14% για τους Κύπριους. Αξίζει να επισημάνουμε ότι σήμερα τα κυριακάτικα φύλλα πανελλαδικής εμβέλειας πουλάνε όλα μαζί όσα πουλούσε προ 15ετίας μόνο του το Βήμα. Η συνολική κυκλοφορία των 9 κυριακάτικων εφημερίδων ανέρχεται σε 177.733 φύλλα την Κυριακή 1 Νοεμβρίου έναντι 157.302 φύλλων κατά μέσο όρο τον περασμένο Σεπτέμβριο.

Γράφημα 1: Ποσοστό ερωτηθέντων που διαβάζουν γραπτό Τύπο καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 28 κρατών-μελών το 2019

Αναξιόπιστες

Σύμφωνα με την Statista στο επίπεδο της μέτρησης της αξιοπιστίας του Τύπου αποτυπώνονται σημαντικές ανατροπές: Ενώ στην Ελλάδα μόλις το 29% δηλώνουν ότι εμπιστεύονται τις εφημερίδες για ενημέρωση, υπάρχουν δύο ακόμη χώρες, των οποίων οι πολίτες δείχνουν ότι ανυπολύπτονται τον Τύπο ακόμη περισσότερο. Πιο συγκεκριμένα μόλις το 14% των Άγγλων δηλώνουν ότι εμπιστεύονται τον έντυπο Τύπο ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους κατοίκους της Μάλτας αγγίζει το 28%. Ο μέσος ευρωπαϊκός όρος της αξιοπιστίας του Τύπου στις χώρες της Ε.Ε. ανέρχεται σε 46%, πολύ μακριά από τον μέσο Ελληνικό αλλά και στην αντίπερα όχθη από τον Ολλανδικό (73% του πληθυσμού εμπιστεύεται τις εφημερίδες), τον Φινλαδικό (71%), τον Βελγικό (63%), τον Σουηδικό (62%), τον Γερμανικό (60%), τον Δανικό (59%), τον Πορτογαλικό (58%) και πιο κοντά στον Ιταλικό (51%), τον Γαλλικό (48%) και τον Κυπριακό (41%).   

Γράφημα 2: Ποσοστό ερωτηθέντων που είχαν την τάση να εμπιστεύονται τον γραπτό Τύπο στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 28 κρατών-μελών το 2019.

Στην Ελλάδα το lockdown «έχτισε» νέα εμπόδια στη διανομή του Τύπου. Για αυτό και στις 21 Μαρτίου 2020, η κυβέρνηση αποφάσισε να ζητήσει από τα σούπερ μάρκετ να πωλούν τις ημερήσιες και κυριακάτικες εκδόσεις των εφημερίδων. Παράλληλα, στους ανθρώπους που απασχολούνταν στον κλάδο του Τύπου, όπως και σε άλλους τομείς της οικονομίας, δόθηκε εφάπαξ αποζημίωση ύψους 800 ευρώ. Η πτώση της διαφήμισης στις εφημερίδες άγγιξε έως και το -70%.  

Σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης της απώλειας των διαφημιστικών εσόδων των μέσων ενημέρωσης η κυβέρνηση πραγματοποίησε εκστρατεία επικοινωνίας με θέμα τον CoViD-19 («Μένουμε Σπίτι» και «Μένουμε Ασφαλείς») διαθέτοντας στην αγορά των Μέσων ενημέρωσης συνολικά 20 εκατομμύρια ευρώ σε μορφή διαφημιστικής δαπάνης. Στην πραγματικότητα ήταν ένας έμμεσος τρόπος υποστήριξης προς τα πληττόμενα μέσα ενημέρωσης για απόκτηση διαφημιστικών εσόδων.

 Ωστόσο τα μέτρα αυτά δεν επαρκούν. Εκδότες, Δημοσιογραφικές ενώσεις, Περιφερειακές Ενώσεις όλοι εκπέμπουν SOS προς τον πρωθυπουργό, τον αρμόδιο υπουργό και τους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων για τη σωτηρία του έντυπου Τύπου.

Ο περιφερειακός τύπος

Μέχρι στιγμής έχει γίνει μόνο δεκτό το αίτημα των εκδοτών της περιφέρειας για τη μη κατάργηση της υποχρεωτικής δημοσίευσης κρατικών δημοσιεύσεων στις εφημερίδες της περιφέρειας. Πιο συγκεκριμένα, με τροπολογία στο νομοσχέδιο του υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, παρατείνεται το καθεστώς της υποχρεωτικής δημοσίευσης στον περιφερειακό Τύπο. Στο μεταξύ, στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δημοσιεύθηκε η απόφαση του αρμόδιου υπουργού για το Ηλεκτρονικό Μητρώο Περιφερειακού και Τοπικού Τύπου για το 2020. Περιλαμβάνονται συνολικά 224 εφημερίδες μεταξύ των οποίων 110 ημερήσιες και 114 εβδομαδιαίες.

«Με την κατάρρευση κάθε πρόνοιας στήριξης του περιφερειακού και του κλαδικού Τύπου, απέμεινε ένας ερειπιώνας αποσπασματικών διατάξεων και κανόνων, που απειλεί την επιβίωση των επιχειρήσεων Τύπου». Η διαπίστωση επιβεβαιώθηκε από το Δ.Σ. των ΕΔΙΠΤ (Ένωση Δημοσιογράφων Ιδιοκτητών Περιοδικού Τύπου, ΕΙΕΤ (Ένωση Ιδιοκτητών Επαρχιακού Τύπου) και ΣΗΠΕ (Σύνδεσμος Ημερησίων Περιφερειακών Εφημερίδων). Αφορμή, η «παρατεταμένη εκκρεμότητα του προγράμματος ενίσχυσης των επιχειρήσεων περιφερειακού Τύπου δια της επιδότησης των θέσεων εργασίας». Σημειωτέον ότι όλος ο περιοδικός/ κλαδικός Τύπος της χώρας και ένα κομμάτι του περιφερειακού Τύπου αποκλείστηκαν από το πρόγραμμα ενίσχυσης των επιχειρήσεων Τύπου, ενώ η ΕΙΕΤ έχει εκφράσει τις αντιρρήσεις της όσον αφορά την εξαίρεση των εργαζομένων που δεν βρίσκονται στο καθεστώς πλήρους απασχόλησης.

Σχέδιο Μάρσαλ για τον Τύπο

Από αναβολή σε αναβολή «μετακυλύεται» το πακέτο στήριξης του Τύπου που εκκρεμεί από την αρχή του χρόνου. Πιο συγκεκριμένα, έχει παγώσει το πρόγραμμα χρηματοδότησης του Τύπου ύψους 7,5 εκατ. ευρώ για τις εφημερίδες εθνικής εμβέλειας και 16 εκατ. ευρώ για 4 χρόνια, για τις περιφερειακές εφημερίδες. Η καθυστέρηση αυτή σχετίζεται – μεταξύ άλλων – και με τη διάθεση των δύο επιμέρους πακέτων κρατικής διαφήμισης για την αντιμετώπιση του κορονοϊού.

Με την υποστήριξη Ειδικής Γνωμοδοτικής Επιτροπής (απαρτιζόμενη από 5-7 μέλη της ΕΣΗΕΑ, ΠΟΕΣΥ και ΕΙΗΕΑ) και με κοινή υπουργική απόφαση του υπουργού Οικονομικών και του υφυπουργού στον πρωθυπουργό στον οποίο έχουν ανατεθεί αρμοδιότητες Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης ορίζονται οι κατηγορίες των εφημερίδων που θα στηριχθούν, η διάρκεια και οι προϋποθέσεις. Συνολικά, η κυβέρνηση προσανατολίζεται στη διάθεση του ποσού των 7-7,5 εκατ. ευρώ (έναντι 6 εκατ. ευρώ που ήταν η αρχική πρόβλεψη) για τις εφημερίδες πανελλαδικής εμβέλειας και άλλα 4 εκατ. ευρώ για τις επαρχιακές. Κάθε επιχείρηση έκδοσης εφημερίδων πανελλήνιας ή τοπικής κυκλοφορίας θα λαμβάνει οικονομική στήριξη ως εξής:

•          Αν δεν προβεί σε απολύσεις

•          Εφόσον δεν προβεί σε μείωση μισθών

•          Εφόσον τηρεί τους Κανόνες Δεοντολογίας

Προϋποθέσεις υπαγωγής

Προκειμένου να υπαχθούν στο πρόγραμμα οι επιχειρήσεις έκδοσης εφημερίδων πανελλήνιας κυκλοφορίας θα ισχύσουν τα παρακάτω κριτήρια

•          να μην περιέχουν ύλη η οποία αποτελεί αναπαραγωγή του περιεχομένου άλλου εντύπου, εφημερίδας ή περιοδικού, που έχει δημοσιευθεί ή δημοσιεύεται σε έντυπο ίδιου η διαφορετικού εκδότη. Ως αναπαραγωγή νοείται η αναδημοσίευση κειμένου άλλου εντύπου του ίδιου ή άλλου εκδότη ή άλλης δημοσιογραφικής πηγής χωρίς ουσιαστική συντακτική παρέμβαση και χωρίς αναφορά στην πηγή. Σε περίπτωση δημοσίευσης όμοιων κειμένων σε διαφορετικά έντυπα, ως αναπαραγωγή νοείται το κείμενο του χρονικά επόμενου σε έκδοση εντύπου, η ύλη τους

•          να μην θίγει το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, να μην εισάγει η προάγει διακρίσεις βάσει φύλου, φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, εθνικότητας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού,

•          η ύλη τους να περιλαμβάνει πολιτικές, αθλητικές, πολιτιστικές και οικονομικές ειδήσεις, οι αγγελίες και οι διαφημιστικές καταχωρήσεις να μην υπερβαίνουν ποσοστό τριάντα τοις εκατό (30%) της συνολικής ύλης της εφημερίδας,

•          ο ιδιοκτήτης, ο εκδότης και ο διευθυντής της εφημερίδας είτε αυτή ανήκει σε φυσικό είτε σε νομικό πρόσωπο, να μην έχει καταδικασθεί με αμετάκλητη δικαστική απόφαση για κακούργημα και σε οποιαδήποτε ποινή για κλοπή, υπεξαίρεση, απειλή, εκβίαση, πλαστογραφία, δωροδοκία, για παραβίαση του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων, για οποιοδήποτε έγκλημα κατά της γενετήσιας ελευθερίας ή της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής, για παράβαση του νόμου περί εργοδοτικών εισφορών, καθώς και σε οποιαδήποτε ποινή για κάθε οικονομικό και ηλεκτρονικό έγκλημα.

•          Αν η εφημερίδα ανήκει σε ομόρρυθμη ή σε ετερόρρυθμη εταιρεία, σε εταιρεία περιορισμένης ευθύνης ή σε ιδιωτική κεφαλαιουχική εταιρεία, καθώς και σε οποιαδήποτε άλλη προσωπική ή κεφαλαιουχική εταιρεία η ανωτέρω απαγόρευση ισχύει και για τους εταίρους και τους διαχειριστές, ενώ, αν η εφημερίδα ανήκει σε ανώνυμη εταιρεία (Α.Ε.), και για τον Πρόεδρο, τον Διευθύνοντα Σύμβουλο και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, να είναι φορολογικά και ασφαλιστικά ενήμερες ή να έχουν ρυθμισμένες τυχόν οφειλές τους προς το Δημόσιο και τα ασφαλιστικά ταμεία και η ρύθμιση να είναι ενεργή, να μην έχουν οφειλές προς τους εργαζόμενους από εργατικές απαιτήσεις (δεδουλευμένες αποδοχές, επιδόματα εορτών αδείας) κατά την ημερομηνία υποβολής της αίτησης υπαγωγής

Είναι η συνδρομή μια κάποια λύση;

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα δεδομένα σχετικά με τις εφημερίδες είναι ότι καμία μεγάλη εθνική εφημερίδα (πλην του Έθνους) δεν έχει υπερβεί τις δραστηριότητές της λόγω της ψηφιακής επανάστασης. Μέχρι τώρα όλες χάνουν αναγνώστες αλλά εξακολουθούν να προσπαθούν να βρίσκουν προσωρινές λύσεις. Ακόμη και αν χάνουν 10-12% των αναγνωστών τους κάθε χρόνο, εξακολουθούν να διατηρούν ένα συγκεκριμένο μερίδιο κέρδους. Υπάρχουν ωστόσο πιθανές λύσεις.

• Η μια είναι τo «paywall» (Daily Mail, Telegraph, Times) μια μέθοδος περιορισμού της πρόσβασης στο περιεχόμενο μέσω μιας συνδρομής επί πληρωμή. Στην Ελλάδα οι περισσότερες εφημερίδες προτείνουν το συνδρομητικό μοντέλο για το περιεχόμενο σε PD, πρακτική που δεν φαίνεται να αποδίδει.
• Το άλλο είναι η ελεύθερη ανοιχτή πρόσβαση ελπίζοντας ότι η μέθοδος αυτή θα φέρει διαφημίσεις. Στην Ελλάδα την τακτική αυτή υιοθετούν εφημερίδες όπως το Πρώτο Θέμα.
• Το τρίτο μοντέλο είναι αυτό της Guardian, η δημιουργία δηλαδή ανεπίσημων δωρεών από ανθρώπους που πιστεύουν σε υψηλής ποιότητας δημοσιογραφία. Στην Ελλάδα γνωρίζουμε τι σημαίνει υψηλής ποιότητας δημοσιογραφία. Μόνο που αυτό κοστίζει.