της Άννας Διανά (*)

Τις τελευταίες δεκαετίες, έχουν συντελεστεί στον ελληνικό χώρο «τεκτονικές» αλλαγές που έχουν επηρεάσει την πορεία του Τύπου. Σε ένα άκρως ανταγωνιστικό περιβάλλον με τις τεχνολογικές εξελίξεις να «τρέχουν» με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, το διαδίκτυο να διεισδύει όλο και περισσότερο στον χώρο της ενημέρωσης και το κοινό να «γυρνά την πλάτη» σε μεγάλο βαθμό στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, οι εφημερίδες αλλάζουν εμφάνιση και περιεχόμενο επιδιώκοντας να σταματήσουν την κατακόρυφη πτώση των πωλήσεων.

Η σύγκλιση και η ψηφιοποίηση του επικοινωνιακού πεδίου σε συνάρτηση με την ανάπτυξη του διαδικτύου έχουν επηρεάσει τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης ποικιλοτρόπως. Ο κλάδος των εκδόσεων και κυρίως των εφημερίδων είναι ο κατεξοχήν κλάδος που φαίνεται να καταγράφει τις μεγαλύτερες απώλειες από την ανάπτυξη του διαδικτύου (Meyer, 2009). Oι ψηφιακές τεχνολογίες με ασύλληπτους ρυθμούς μεταβάλλουν και ουσιαστικά επιβάλουν νέους κανόνες όχι μόνο στον τρόπο με τον οποίο το περιεχόμενο των Μέσων δημιουργείται και διανέμεται αλλά και τον τρόπο με τον οποίο «καταναλώνεται».

Οι εξελίξεις που έχουν επηρεάσει τον Τύπο είναι η ταχύτητα με την οποία οι ειδήσεις φτάνουν στον αναγνώστη, το χαμηλό κόστος διάχυσης των πληροφοριών, η δυνατότητα συνεχούς ανανέωσης του ειδησεογραφικού περιεχομένου και η δυνατότητα διάδρασης με αποτέλεσμα τη μετατόπιση της διαφήμισης, που αποτελεί κινητήριο μοχλό για τα ΜΜΕ, στο διαδίκτυο.

Προκειμένου να εντοπιστούν, να καταγραφούν και να αναδειχθούν οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί στο πέρασμα των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών πραγματοποιήσαμε έρευνα χρησιμοποιώντας ως βάση τα πρωτοσέλιδα πέντε εκ των μεγαλύτερων, κυκλοφοριακά, αθηναϊκών εφημερίδων. «Η Καθημερινή», «Τα Νέα», «Ελευθεροτυπία» και ως συνέχειά της «Η Εφημερίδα των Συντακτών», το «Έθνος» και ο «Ελεύθερος Τύπος», εφημερίδες που διαχρονικά τυγχάνουν της μεγαλύτερης αποδοχής από το αναγνωστικό κοινό, με βάση τις κυκλοφορίες, έχοντας παράλληλα διαφορετικό πολιτικό προσανατολισμό αποτέλεσαν το ερευνητικό υλικό.

360 πρωτοσέλιδα από πέντε διαφορετικές χρονικές περιόδους στο διάστημα 1981-2018 μελετήθηκαν ως προς τα μορφολογικά/γραμματικά τους στοιχεία αλλά και σε επίπεδο περιεχόμενου. Τα συμπεράσματα που εξήχθησαν είναι εντυπωσιακά τόσο ως προς τις αλλαγές που έχουν γίνει όσο και ως προς τις αιτίες που οδήγησαν στη σημερινή εικόνα του Τύπου.

Οι χρονικές περίοδοι που επελέγησαν στο πλαίσιο της έρευνας αποτελούν χρονολογίες-σταθμούς στη μεταπολιτευτική ιστορία του Τύπου. Ειδικότερα:

• Το 1981, εκτός από τις πολιτικές εξελίξεις με την εκλογή του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, στον χώρο του Τύπου κομβικό σημείο είναι η έλευση της πρώτης, μικρού σχήματος εφημερίδας, του «Έθνους» στα πρότυπα του αγγλοσαξονικού Τύπου. Η κυκλοφορία του Έθνους» πυροδοτεί ραγδαίες εξελίξεις, αν και από το 1981 δρομολογούνται μεγάλες τεχνικές αλλαγές στον αθηναϊκό τύπο ( Μπασαντής, 2002: 172)
• Το 1989, το «βρόμικο ‘89» όπως έχει χαρακτηριστεί, αποτελεί έτος δραματικών πολιτικών εξελίξεων, με τις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις, τη συγκυβέρνηση ΝΔ-Συνασπισμού και την Οικουμενική κυβέρνηση και τις πολιτικές προεκτάσεις του σκανδάλου Κοσκωτά, αποτελεί χρονιά-ορόσημο για τον χώρο των ΜΜΕ. Καταργείται το κρατικό τηλεοπτικό μονοπώλιο και με την ψήφιση του νόμου 1866/89 στα τέλη 1989 και θεσπίζεται το νομικό πλαίσιο για τις ιδιωτικές εκπομπές. Η δυναμική είσοδος της ιδιωτικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης αλλά και οι αναταράξεις που έχει προκαλέσει η διείσδυση στα εκδοτικά δρώμενα του Γιώργου Κοσκωτά, με την έκδοση έναν χρόνο νωρίτερα της εφημερίδας «24 ώρες» επιφέρουν δομικές αλλαγές στον χώρο του Τύπου.
• Σταδιακά η εισβολή της ιδιωτικής τηλεόρασης και ραδιοφωνίας στον χώρο της Ενημέρωσης οδηγεί σε σημαντική μετατόπιση από την κυριαρχία των εντύπων μέσων στα οπτικοακουστικά. Η εξαετία από το 1989 έως το 1995 αποτελεί την περίοδο «άνθησης» των κυριακάτικων φύλλων και την επέκταση των εφημερίδων και στον περιοδικό τύπο εμπλουτίζοντας τις εκδόσεις τους με ένθετα περιοδικά ή ειδικές εκδόσεις ενώ παράλληλα επιχειρούν να ενισχύσουν την κυκλοφορία τους με πρακτικές προσφορών, τα γνωστά «κουπόνια». Είναι η «χρυσή» περίοδος των ΜΜΕ αλλά και της χώρας λόγω της ένταξής της, ως πλήρες μέλος στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) και έχει υιοθετήσει το ευρώ από το 2002 και έχει εισρεύσει πακτωλός ευρωπαϊκών κονδυλίων από τα Διαρθρωτικά Ταμεία της ΕΕ  μέσω των οποίων οι φτωχότερες περιφέρειες της ΕΕ ενισχύθηκαν προκειμένου να φτάσουν στα «ευρωπαϊκά πρότυπα».  Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι με βάση προσομοιώσεις του μοντέλου HERMIN (Λιαργκόβας, Χουλιάρας, 2016) για την περίοδο 2000-2006 κατέδειξαν ότι η επίπτωση των Ταμείων στο πραγματικό ΑΕΠ στην Ελλάδα έφθασε το 6% (Funck and Pizzati, 2003: 250). .
• Από το 2004 και μετά αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για την περίοδο των μνημονίων. Στον χώρο του Τύπου η ραγδαία κάμψη των πωλήσεων και η μείωση των διαφημιστικών εσόδων αρχίζει να δημιουργεί προβλήματα στις εκδοτικές επιχειρήσεις.
• Το 2018, η οικονομική κρίση αλλά και η αλματώδης ανάπτυξη του διαδικτύου έχουν αφήσει ισχυρό αποτύπωμα στον Τύπο, με την κατακόρυφη πτώση των πωλήσεων και την καθίζηση των διαφημιστικών εσόδων. Η ύφεση και η κυριαρχία της τηλεόρασης και του διαδικτύου έχουν επιφέρει βαρύτατο πλήγμα στον Τύπο με το κλείσιμο παραδοσιακών τίτλων (ΕΙΗΕΑ, 2019), όπως η «Απογευματινή», η «Ελευθεροτυπία», αλλά και εφημερίδες που έγραψαν τη δική τους ιδιότυπη ιστορία, όπως η «Αυριανή».

Οι εξελίξεις στον Τύπο από τη δεκαετία του ‘80

Χρήσιμο είναι πριν την παρουσίαση των ευρημάτων να γίνει μία συνοπτική παρουσίαση της εικόνας στον Τύπο όπως διαμορφώθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1980, τα πράγματα ήταν ξεκάθαρα: τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης ελέγχονται από το κράτος, δηλαδή το κυβερνών κόμμα και οι εφημερίδες είχαν στενή, πάγια και σαφή διασύνδεση με τα κόμματα. Η απελευθέρωση των ερτζιανών έριξε στο περιθώριο τη δημόσια ραδιοτηλεόραση, το σκάνδαλο Κοσκωτά διέρρηξε όλους τους παραδοσιακούς δεσμούς των εφημερίδων με τα κόμματα. Σήμερα τα μέσα έχουν πιο χαλαρές σχέσεις με τα κόμματα και τους πολιτικούς (Ψυχογιός, 2003).

Στον χώρο του Τύπου η πρώτη τομή έγινε από την εφημερίδα «Έθνος». Είναι η εφημερίδα που καθιέρωσε το μικρό σχήμα στην Ελλάδα. Επιδίωξη των δημιουργών της, Γιώργου Μπόμπολα, ως εκδότη και Αλέκου Φιλιππόπουλου ως διευθυντή ήταν  να προσφέρουν μια μοντέρνα έκδοση, δροσερή και «εύπεπτη» που ταυτόχρονα θα είχε και ένα σημαντικό πολιτικό βάρος, στοχεύοντας  σε μεγάλες κυκλοφορίες, που μόνο τα λαϊκά φύλλα εξασφαλίζουν. Ο σχεδιασμός της εφημερίδας βασίζεται στο αγγλοσαξονικό μοντέλο και πρότυπό της ήταν η Daily Mail  (Κομίνης, 1985). Ωστόσο η εφημερίδα παρά το γεγονός ότι ήταν μικρού σχήματος δεν είχε τα χαρακτηριστικά του ταμπλόιντ.

Η εκδοτική επιτυχία του «Έθνους» ήταν τόσο μεγάλη που μέχρι το 1985 η πλειοψηφία των εφημερίδων αναγκάστηκε να ακολουθήσει τη νέα τάση υιοθετώντας το μικρό σχήμα.Με την επανέκδοση του «Έθνους» κάνει και στην Ελλάδα για πρώτη φορά την εμφάνισή του το φαινόμενο της «απόκλισης» (diversification), που συνίσταται στην είσοδο στον χώρο των ΜΜΕ επιχειρηματιών, η κύρια δραστηριότητα των οποίων επικεντρώνεται σε άλλους επιχειρηματικούς τομείς και ο εκδοτικός χώρος αποτελεί μόνο ένα μικρό μέρος της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας (Μπασαντής, 2002: 117). Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το φαινόμενο Κοσκωτά που προκάλεσε αναταράξεις στον ελληνικό Τύπο, κι όχι μόνο. Με την έκδοση των «24 Ωρών» κορυφώνεται η διείσδυση του Κοσκωτά στον χώρο του Τύπου. Ήδη έχει δημιουργήσει μια πρότυπη βιομηχανική εκδοτική μονάδα στην Παλλήνη και με τη χρήση των νέων τεχνολογιών εκδίδει μια εφημερίδα μεγάλου σχήματος, στα πρότυπα της «USA Today» με τεχνολογικές και εκδοτικές καινοτομίες, όπως η μηχανοποίηση ολόκληρης της έκδοσης ή η ηλεκτρονική σελιδοποίηση (Μπασαντής, 2002: 117)

Σύμφωνα με τους Ζαούση και Στράτο (1993), οι εξελίξεις της περιόδου αυτής, δείχνουν ότι είχε μεταβληθεί σημαντικά ο παραδοσιακός χαρακτήρας των εκδοτικών συγκροτημάτων, καθώς οι περισσότερες εφημερίδες ανήκαν σε ευρύτερους επιχειρηματικούς ομίλους, που επιθυμούσαν να δραστηριοποιηθούν και στον χώρο του Τύπου και ταυτόχρονα εκλείπει και το είδος του παραδοσιακού εκδότη-εφημερίδας ή συγκροτήματος, που κατά κανόνα προερχόταν από τον χώρο της δημοσιογραφίας.

Αναφερόμενοι στον αθηναϊκό Τύπο θα ήταν παράλειψη να μην επισημάνουμε την έλευση μιας  άλλης εφημερίδας που δημιούργησε αρκετά νωρίτερα τη δική της «σχολή». Πρόκειται για την «Αυριανή», η οποία εκμεταλλευόμενη το κενό στην ενημέρωση, που άφησε το καλοκαίρι του 1980 η μεγάλη απεργία των τυπογράφων κατάφερε να ριζώσει (Κομίνης, 1985).

Η έντονα λαϊκιστική και άκρως επιθετική δημοσιογραφία της εφημερίδας σε συνδυασμό με τη χαμηλότερη τιμή έναντι του ανταγωνισμού η «Αυριανή» κατάφερε να πετύχει μεγάλες κυκλοφορίες προσελκύοντας ευρύτερα λαϊκά στρώματα της πόλης και της επαρχίας, που ελάχιστα μέχρι τότε διάβαζαν καθημερινές εφημερίδες (Μπασαντής, 2002).

Από το μικρό σχήμα στο μεγάλο και από το κείμενο στον τίτλο

Οι τίτλοι, οι επικεφαλίδες, οι φωτογραφίες και οι λεζάντες, που ενδεχομένως τις συνοδεύουν, ή τα σημεία του κειμένου, που μπορεί να τονίζονται αποτελούν τα μέσα κατασκευής των πλαισίων αλλά και τα μορφικά/γραμματικά στοιχεία που συνθέτουν την πρώτη σελίδα των εφημερίδων.

Με δεδομένο ότι  οι εφημερίδες, ιδίως σε χώρες όπως η Ελλάδα (Παπαθανασόπουλος, 2004) είναι αυτές που εν πολλοίς θέτουν την ημερήσια ατζέντα, στο πλαίσιο της έρευνας επιχειρήθηκε παράλληλα, πέραν των «γραμματικών/μορφολογικών» στοιχείων των πρωτοσέλιδων, να διερευνηθεί ποια πλαίσια προέβαλλαν διαχρονικά. Καθώς οι επιλέξιμες περίοδοι, αποτελούν ταυτόχρονα και σημεία αναφοράς του ελληνικού- κυρίως αθηναϊκού- Τύπου τέθηκαν μια  σειρά ερωτημάτων που αφενός έχουν να κάνουν με τα μορφικά στοιχεία των πρωτοσέλιδων και αφετέρου με την κοινωνικοπολιτική τους διάσταση (πλαισίωση).

H πρώτη δομική διαφορά στις εφημερίδες αφορά καταρχήν στο σχήμα. Παραδοσιακά οι εφημερίδες μέχρι το 1981 κυκλοφορούσαν σε ευρύ σχήμα (600-400 mm). Την ανατροπή έκανε το «Έθνος» την ίδια χρονική περίοδο με την έκδοσή του σε μικρό σχήμα (380-300 mm). 

Η επιτυχία του εκδοτικού εγχειρήματος του «Έθνους», η ανάγκη για μείωση των λειτουργικών δαπανών των εφημερίδων, η συρρίκνωση των πωλήσεων αλλά και η τάση να ακολουθούνται οι εξελίξεις στο διεθνή χώρο των ΜΜΕ, οδήγησαν τις εκδοτικές επιχειρήσεις στα μικρού σχήματος φύλλα. Εξαίρεση αποτελεί η εφημερίδα «Καθημερινή»,  η οποία μίκρυνε μεν τις διαστάσεις της, αλλά διατήρησε το μεγάλο σχήμα μέχρι και σήμερα. Με βάση την επεξεργασία των δεδομένων οι αθηναϊκές εφημερίδες από το 1981 υιοθέτησαν την έκδοση σε μικρό σχήμα σε ποσοστό 70,8% και σε μεγάλο σχήμα σε ποσοστό 29,2% (γράφημα 1).

Οπτικοποίηση

Η φωτογραφία αποτελεί βασικό συστατικό της πρώτης σελίδας πριν ακόμη γίνει μέρος της αναγκαίας οπτικοποίησης που έφερε η τηλεόραση και στη συνέχεια το διαδίκτυο. Από το γράφημα 2, φαίνεται ξεκάθαρα ότι τα πρωτοσέλιδα των αθηναϊκών εφημερίδων εικονοποιούνται ακολουθώντας τη λογική της τηλεόρασης.

Τα βασικά ευρήματα της έρευνας ως προς τα εικαστικά μορφολογικά της πρώτης σελίδας (γράφημα 3) συνοψίζονται ως εξής:

• Στο 62,8% καταγράφεται βασική φωτογραφία (από 3στηλη και πάνω για τις μικρού σχήματος εφημερίδες και από 4στηλη και πάνω για τις μεγάλου σχήματος εφημερίδες).
• Ο αριθμός των φωτογραφιών στις πρώτες σελίδες αυξάνεται διαχρονικά από το 1981.
• Στο 34,7% η κεντρική φωτογραφία της εφημερίδας δεν σχετίζεται με το κύριο θέμα της.
• Τέσσερα στα δέκα πρωτοσέλιδα εντάσσουν φωτογραφία στο κύριο θέμα.
• Στο 7,5% των πρωτοσέλιδων το κύριο θέμα συνοδεύεται από σκίτσο αντί φωτογραφίας.
• Τα πρώτα infographics καταγράφονται από το 1995 και αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο, από 10,6% σε  33,3%, το 2004 και  σε 52% το 2018.
• Στο 15% των πρωτοσέλιδων υπάρχει συμμετρία τίτλου–φωτογραφίας.

To σκίτσο ως εικαστικό στοιχείο αλλά και συχνά ως πολιτικό σχόλιο εμφανίζεται στην πρώτη σελίδα αρκετά συχνά (καταγράφηκαν 105 σκίτσα στο σύνολο των 360 πρωτοσέλιδων). Σε κάποιες περιπτώσεις το σκίτσο εντάσσεται στο κύριο θέμα πολλές φορές υποκαθιστώντας τη φωτογραφία ενώ συχνή είναι η χρήση του για να αποδοθούν πρόσωπα της επικαιρότητας.

Η χρήση είναι εκτεταμένη την πρώτη και τη δεύτερη εξεταζόμενη περίοδο αλλά με την πορεία των χρόνων το σκίτσο φεύγει σταδιακά από την πρώτη σελίδα και έτσι το 2018 δεν συναντάται σε κανένα πρωτοσέλιδο.

Το μικρό σχήμα φέρνει μετάλλαξη τίτλων, επικεφαλίδων, υπότιτλων και lead

Το μικρό σχήμα σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις έφεραν ανακατατάξεις στο lay out της πρώτης σελίδας. Οι επικεφαλίδες, οι υπότιτλοι, οι μεσότιτλοι ή τα lead μετασχηματίζονται ή παύουν να χρησιμοποιούνται. Όπως διαπιστώθηκε στο πλαίσιο της έρευνας στο 36.6% των πρωτοσέλιδων το κύριο θέμα εκτείνεται σε όλες τις στήλες (γράφημα 4). Το φαινόμενο είναι πιο συχνό στις μικρού μεγέθους εφημερίδες όπου από τα 255 πρωτοσέλιδα που εξετάστηκαν στην έρευνα στα 119, σχεδόν στα μισά (46,6%),  το βασικό θέμα της εφημερίδας καλύπτει και τις έξι στήλες.

Τα βασικά ευρήματα ως προς το ερευνητικό ερώτημα, που έχει τεθεί είναι τα εξής:

• Σχεδόν τέσσερις στις δέκα εφημερίδες επιλέγουν ο τίτλος να εκτείνεται από το ένα άκρο στο άλλο της εφημερίδας, με την τάση αυτή να είναι ιδιαίτερα έντονη το  1989.
• Ο υπέρτιτλος ή η επικεφαλίδα έχει σταθερή παρουσία διαχρονικά. Καταγράφεται σε 276 πρωτοσέλιδα (76,6%) και διαφοροποιείται ως προς το μέγεθος ή το χρώμα, τη γραμματοσειρά ή την υπογράμμιση.
• Απαραίτητο «συστατικό» της πρώτης σελίδας είναι και οι υπότιτλοι που χρησιμοποιούνται σε όλες τις εξεταζόμενες περιόδους σε μεγάλα ποσοστά (από 81,6% έως 88%) εκτός από το 1995, που το ποσοστό μειώνεται στο 72%.
• Οι μεσότιτλοι αποτελούν ένα μορφικό στοιχείο, το οποίο είχε ευρεία χρήση στις πρώτες σελίδες των εφημερίδων αποκλειστικά το 1981 και το 1989. Στο σύνολο των πρωτοσέλιδων μεσότιτλοι στην κύρια ιστορία της εφημερίδας χρησιμοποιούνται στο 16,1% των περιπτώσεων.
• Η πλαισίωση της βασικής ιστορίας των εφημερίδων με lead είναι πιο συχνή από το 1995 και μετά όπου η πλειοψηφία των πρωτοσέλιδων παρουσιάζει το πρώτο θέμα με αυτόν τον τρόπο.
• Στα 127 πρωτοσέλιδα από τα 360 το κύριο θέμα αναλύεται διεξοδικά στην πρώτη σελίδα, καθολικό φαινόμενο το 1981 και με λιγότερη συχνότητα το 1989 και το 1995.

Το κείμενο εξαφανίζεται και το πρωτοσέλιδο γίνεται μονοθεματικό

Η έκδοση των εφημερίδων σε μικρό σχήμα προκάλεσε ουσιαστικά την κατάργηση της ανάπτυξης του βασικού θέματος στην πρώτη σελίδα. Το 1981 η υπάρξη εκτεταμένου κειμένου που δίνει, σχεδόν, το σύνολο των πληροφοριών του βασικού θέματος στην πρώτη σελίδα, είναι καθολική (γράφημα 6).

Ο αριθμός των ειδήσεων, που δημοσιεύονται στην πρώτη σελίδα βαίνει διαχρονικά μειούμενος μετά το 1981. Το 32% του συνολικού αριθμού των ειδήσεων της πρώτης σελίδας (1.804) καταμετρήθηκε στα 60 πρωτοσέλιδα του 1981. Το 26,6% των ειδήσεων ολοκληρώνονται στην πρώτη σελίδα, κυρίως μέχρι το 1989 (γράφημα 7).

Προκειμένου να καταμετρηθούν τα πρωτοσέλιδα που έχουν ένα μόνο θέμα αφαιρέθηκαν οι εφημερίδες μεγάλου σχήματος και το ερευνητικό δείγμα περιορίστηκε στις 255 μονάδες ανάλυσης. Όπως προκύπτει από τα ευρήματα της έρευνας καθόλη την εξεταζόμενη περίοδο το 32,1% των πρωτοσέλιδων φιλοξενεί μόνο ένα θέμα. Το 1981 η εφημερίδα «Έθνος»- η μόνη μικρού σχήματος εφημερίδα- έχει τρία πρωτοσέλιδα μονοθεματικά (20%). Το 1989 καταγράφονται οκτώ μονοθεματικά πρωτοσέλιδα στις εφημερίδες «Τα Νέα» και «Ελεύθερος Τύπος», με το ποσοστό να φτάνει στο 13,3%. Το φαινόμενο παίρνει ευρύτερες διαστάσεις μετά το 1995 (γράφημα 8).

Η συντριπτική πλειοψηφία των ειδήσεων στον αθηναϊκό Τύπο δεν φέρει υπογραφή του δημοσιογράφου. Μόλις το 8,6% των δημοσιευμάτων είναι υπογεγραμμένα. Πρόκειται για μια τάση που γιγαντώνεται στις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες του σήμερα.

Τα άρθρα γνώμης, τα σχόλια ή οι επιφυλλίδες απουσιάζουν από τον αθηναϊκό Τύπο της περιόδου που εξετάζουμε με εξαίρεση την εφημερίδα «Καθημερινή» που δίνει διαχρονικά έμφαση σε αυτό το είδος του δημοσιογραφικού λόγου.

Στην αιχμή της ημερήσιας ατζέντας τα θέματα πολιτικού ενδιαφέροντος

Μπορεί θεωρητικά ο Τύπος να προάγει αυτό που ονομάζουμε δημόσια σφαίρα και άρα να πληροφορεί το αναγνωστικό κοινό με ισορροπημένο τρόπο για μια μεγάλη γκάμα θεμάτων (Χαιρετάκης, 2018) ωστόσο όπως προκύπτει από την έρευνα το βασικό πεδίο ενασχόλησης των εφημερίδων στη χώρα μας κατά το εξεταζόμενο χρονικό διάστημα είναι η πολιτική.

Τα πρωτοσέλιδα του αθηναϊκού Τύπου διαχρονικά ιεραρχούν πολύ ψηλά τα θέματα που προέρχονται από το πεδίο της πολιτικής. Στην έρευνα καταγράφηκαν 208 κύρια θέματα  από την κατηγορία «Πολιτική» ενώ το 33% των θεμάτων που δημοσιεύτηκαν στην πρώτη σελίδα αφορούν πολιτικές ειδήσεις.  Στη συντριπτική πλειοψηφία των πρωτοσέλιδων το 1981 (95%) και το 1989 (74,6%)  το βασικό θέμα είναι πολιτικό.

Σταδιακά διαπιστώνεται μια μετακίνηση του ενδιαφέροντος από την πολιτική στην οικονομία και στα θέματα της κατηγορίας «Ελλάδα» ωστόσο οι πολιτικές ειδήσεις διαχρονικά υπερτερούν αριθμητικά των άλλων κατηγοριών.

Ως προς το μείγμα των θεματικών κατηγοριών που επιλέγεται να προβληθούν στην πρώτη σελίδα διαπιστώνουμε ότι η «Πολιτική» ιεραρχείται ως πρώτη (33%), με τις ειδήσεις ελληνικού ενδιαφέροντος να ακολουθούν. Αξιοσημείωτος είναι και ο αριθμός των οικονομικών και των διεθνών ειδήσεων.

Από τη συναίνεση και την πολιτική ίσων αποστάσεων στη «σύγκρουση»

Οι δημοσιογράφοι όταν γράφουν μια είδηση, στην πραγματικότητα «κατασκευάζουν»  την περιγραφή μιας πτυχής της πραγματικότητας με λέξεις και εικόνες επιλέγοντας ένα πλαίσιο.

Η πλαισίωση αποτελεί μια διαδικασία μέσω της οποίας προβάλλονται συγκεκριμένες πτυχές μιας ιστορίας που επιτρέπει την ερμηνεία και το πλαίσιο, καθιστώντας έτσι ένα γεγονός ή μια ιστορία πιο κατανοητό για το κοινό (Dearing & Rogers, 2005). Οι λέξεις, οι εικόνες, οι τίτλοι, οι λεζάντες και όλα τα στοιχεία που συνυπάρχουν σε ένα πρωτοσέλιδο εφημερίδας συνδιαμορφώνουν το πλαίσιο ενός προβλήματος.

Ο δημοσιογράφος είναι αυτός που ουσιαστικά θα επιλέξει το πλαίσιο μέσω του οποίου θα παρουσιάσει την ιστορία, δίνοντας έμφαση στα σημεία που θέλει.

Οι τυπολογίες πλαισίωσης όπως έχουν καθαριστεί από τους ερευνητές είναι πολλές με σημαντικότερες την «περιπτωσιολογική» ή τη «θεματική» ανάλογα με το αν τα δημοσιεύματα αναφέρονται σε συγκεκριμένα γεγονότα ή στα γενικότερα παραγωγικά αίτια, καθώς και τη «συγκρουσιακή», «ίσων αποστάσεων» ή «συναινετική». Αυτοί οι δύο τύποι πλαισίωσης εξετάστηκαν στο πλαίσιο της έρευνας.

«Η εν δυνάμει συγκρουσιακή φύση ενός θέματος το καθιστά είδηση, καθώς οι υποστηρικτές και οι πολέμιοι αντιμάχονται επ’ αυτού σε μια δημόσια «αρένα» την οποία στις σύγχρονες κοινωνίες απαρτίζουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης» υποστηρίζουν οι Dearing και Rogers (2005) και αυτό αποτυπώνεται και στη θεματολογία που έχει καταγραφεί στην έρευνά μας. Όπως προκύπτει από τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων στο σύνολο του δείγματος κυριαρχεί η «συγκρουσιακή» πλαισίωση με ποσοστό 40,6% (146 δημοσιεύματα). Ακολουθεί η πλαισίωση των «ίσων αποστάσεων» με 126 δημοσιεύματα και ποσοστό 35% ενώ οι ειδήσεις όπου η πλαισίωση των οποίων γίνεται με συναινετικό τρόπο είναι 126 και το ποσοστό ανέρχεται στο 24,4%. Τα υψηλότερα ποσοστά (40,6%) συγκρουσιακής πλαισίωσης καταγράφονται το 1989 και το 2018. Η πλαισίωση ίσων αποστάσεων καταγράφει το υψηλότερο ποσοστό της (35%) το 2004. Το ποσοστό των ειδήσεων που πλαισιώνεται με συναινετικό τρόπο στο σύνολο του δείγματος ανέρχεται στο 24,4% ενώ το 1981 είναι η περίοδος όπου εμφανίζονται τα περισσότερα δημοσιεύματα που έχουν πλαισίωση συναινετική.

Παρά  το γεγονός ότι τα πρώτα θέματα των εφημερίδων είναι πολιτικά, και αποτελούν το κατεξοχήν πεδίο για την τοποθέτησή τους σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, στο σύνολο του δείγματος κυριαρχεί η «περιπτωσιολογική» πλαισίωση των θεμάτων.

Εξετάζοντας την πλαισίωση σε κάθε χρονική περίοδο παρατηρούμε ότι  στο σύνολο του δείγματος, τα μεγαλύτερα ποσοστά περιπτωσιολογικής πλαισίωσης ως προς το περιεχόμενο των δημοσιευμάτων καταγράφονται το 1989 (74,6%) και το 1995 (66,6%).

Αντίθετα, το μεγαλύτερο ποσοστό θεματικής πλαισίωσης διαπιστώνεται το 1981 (45%) και το 2004 (49,4%). Πρόκειται για χρονικές περιόδους όπου η θεματολογία ευνοεί την τοποθέτηση των ειδήσεων ακολουθώντας ουσιαστικά τις αρχές της θεματικής πλαισίωσης σε ένα ευρύτερο πλαίσιο με στόχο τη βαθύτερη κατανόηση των πολιτικών αποφάσεων και εξελίξεων.

Τέλος, το 2018 η «περιπτωσιολογική» πλαισίωση ανέρχεται σε ποσοστό 64% και η «θεματική» σε ποσοστό 36%.

Συμπεράσματα: οι σταθμοί στη μετεξέλιξη του αθηναϊκού Τύπου

Η κάθε εφημερίδα διαλέγει τα δικά της επικοινωνιακά εργαλεία προκειμένου να περάσει τα μηνύματά στο αναγνωστικό της κοινό. Από το εύρος των δυνατοτήτων της, η εφημερίδα θα επιλέξει αυτό που θεωρεί ότι ανταποκρίνεται περισσότερο στο κοινό της, και δίνει διαφορετική προτεραιότητα στα θέματα, φωτογραφίες και προφανώς στο στήσιμο της πρώτης σελίδας. Το αισθητικό ύφος της πρώτης σελίδας έχει αλλάξει άρδην τις τελευταίες δεκαετίες. Η έμφαση από τον δημοσιογραφικό λόγο έχει περάσει στην εικόνα. Ωστόσο, ο σχεδιασμός της πρώτης σελίδας, η σύνθεση των κειμενικών και εικαστικών δεδομένων σε ένα ενιαίο σύνολο έχει την ίδια στόχευση, την προσέλκυση αναγνωστικού κοινού, που σήμερα περισσότερο από ποτέ φυλλοροεί, και την επιβίωση σε ένα δύσκολο και ανταγωνιστικό περιβάλλον.

Τα συμπεράσματα της έρευνας για την εξέλιξη του αθηναϊκού Τύπου από το 1981 μέχρι σήμερα συνοψίζονται ανά χρονική περίοδο ως εξής:

1981: Το σύνολο της ειδησεογραφίας σε μία σελίδα- Ο δημοσιογραφικός λόγος σε πρώτο πλάνο

Η αισθητική και το ύφος της πρώτης σελίδας ακολουθούν το μοντέλο που υιοθετήθηκε κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο,  απόλυτα συνυφασμένο με τις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής. Ασπρόμαυρη πρώτη σελίδα, πυκνογραμμένες ειδήσεις καθέτως διατεταγμένες, μικρές εικαστικές παρεμβάσεις με φωτογραφίες και σκίτσα, πηχυαίοι τίτλοι, μεσότιτλοι, προκειμένου να σπάει η μονοτονία του κειμένου, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα των πρωτοσέλιδων στην αυγή της δεκαετίας του 1980. 

Μια δεκαετία, έντονη πολιτικά και επικοινωνιακά δεκαετία που δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για τη δυναμική εξάπλωση του αθηναϊκού Τύπου. Η συγκυρία ευνοεί την ένταξη στην ημερήσια ατζέντα των πολιτικών θεμάτων με το βασικό θέμα να είναι πολιτικό σχεδόν στο σύνολο των πρωτοσέλιδων που εξετάστηκαν.  Ο αριθμός των θεμάτων είναι μεγάλος (9,6 θέματα κατά μέσο όρο σε κάθε πρωτοσέλιδο) και τα περισσότερα από τα μισά ολοκληρώνονται στην πρώτη σελίδα. Η υπογραφή των ειδήσεων από τους συντάκτες τους είναι συχνή (45%). Σε ό,τι αφορά την πλαισίωση, παρά το γεγονός ότι διανύουμε μια υπερπολιτικοποιημένη περίοδο και με έντονη πολιτική αντιπαράθεση και υψηλούς τόνους κάτι που αποτυπώνεται και στα πρωτοσέλιδα, ωστόσο κυριαρχεί η συναινετική πλαισίωση. Το 1981 καταγράφονται τα μεγαλύτερα ποσοστά θεματικής πλαισίωσης.

1989: Το μικρό σχήμα γενικεύεται δίνοντας χώρο και προοπτική στη χρήση εικαστικών στοιχείων

Αναζητώντας ένα νέο αναγνωστικό κοινό ο αθηναϊκός Τύπος ξεκινά τον εκσυγχρονισμό του στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η οκταετία από το 1981 μέχρι το 1989 αποτελεί τη χρονική περίοδο που συντελείται η μετάβαση των ΜΜΕ από την παραδοσιακή δομή σε μια σύγχρονη δομή. Το 1989 οι εφημερίδες, με εξαίρεση την «Καθημερινή» εγκαταλείπουν το μεγάλο σχήμα και εκδίδονται σε μικρό σχήμα ακολουθώντας την τακτική που υιοθέτησε το «’Εθνος» το 1981.   Η φωτογραφία αποκτά ουσιαστικό ρόλο και χωροθετείται κυρίως στη βάση της εφημερίδας ενώ το κύριο θέμα πλαισιώνεται με φωτογραφίες μικρότερου μεγέθους αλλά και με σκίτσα. Οι τίτλοι μεγεθύνονται και γίνονται πλέον εξάστηλοι. Οι μεσότιτλοι διατηρούνται ως μορφικό στοιχείο ενώ ο ρόλος του υπέρτιτλου, όσο μεγαλώνει ο βασικός τίτλος αποκτά δευτερεύουσα σημασία. Το πρώτο θέμα της εφημερίδας εξακολουθεί με πολύ μικρότερη ωστόσο συχνότητα να συνοδεύεται από κείμενο ενώ ο αριθμός των ειδήσεων που προβάλλεται στην πρώτη σελίδα μειώνεται σημαντικά. Η πολιτική παραμένει ψηλά στην ημερήσια ατζέντα. Ως προς τα ερμηνευτικά πλαίσια η συγκρουσιακή πλαισίωση εμφανίζει σημαντικά υψηλά ποσοστά όπως και η περιπτωσιολογική ερμηνεία των θεμάτων.

1995: Η εφημερίδα ως «περιτύλιγμα» δώρων, προσφορών και ενθέτων

Από το κείμενο στην εικόνα: Τα κείμενα αντιμετωπίζονται πλέον ιδιαίτερα στις κυριακάτικες εκδόσεις ως εικαστικά στοιχεία για τα ένθετα που προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό. «Το κυρίως σώμα της εφημερίδας θεωρείται ως το περιτύλιγμα των έγχρωμων ιλουστρασιόν περιοδικών που έχουν ως ένθετα» σημειώνει ο Δημήτρης Ψυχογιός (2003). Το πέρασμα από το κείμενο στην εικόνα γίνεται ιδιαίτερα εμφανές το 1995.  Όσο συρρικνώνονται τα κείμενα τόσο αυξάνονται οι φωτογραφίες, οι οποίες καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο στις εφημερίδες. Όσο μειώνεται ο αριθμός των ειδήσεων που προβάλλονται στην πρώτη σελίδα τόσο πιο «ανάλαφρη» γίνεται η οπτική για τον αναγνώστη. Τα κενά μεταξύ των ειδήσεων διευρύνονται, οι βασικοί τίτλοι γίνονται πεντάστηλοι και η μια στήλη, είτε αριστερά είτε δεξιά,  διατηρείται για «χτυπήματα» ειδήσεων και διαφημίσεις. Η κορυφή και η βάση της πρώτης σελίδας καταλαμβάνονται συχνά από τις διαφημίσεις των ενθέτων και των περιοδικών, που έχουν ήδη κάνει δυναμικά την εμφάνισή τους.  Η πολιτική παραμένει ψηλά στην ημερήσια ατζέντα αλλά με μικρότερη συχνότητα ενώ διαπιστώνεται μια στροφή σε θέμα οικονομίας και ειδήσεις από την κατηγορία «Ελλάδα». Και σε αυτή την περίοδο κυριαρχεί η περιπτωσιολογική και η συγκρουσιακή πλαισίωση των θεμάτων.

2004: Από την άνοδο στην πτώση- Η «χρυσή» εποχή του Τύπου ολοκληρώνεται δρομολογώντας δραματικές εξελίξεις

Το διαδίκτυο έχει δημιουργήσει ένα νέο πεδίο δυνατοτήτων και ένα νέο μοντέλο στη διανομή, τη διάδοση και την πρόσβαση στην ενημέρωση και την ψυχαγωγία και οι επιπτώσεις στον παραδοσιακό Τύπο είναι κάτι παραπάνω από  ορατές. Την περίοδο αυτή, όπου καταμετρήθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός φωτογραφιών, διαπιστώνεται μία τάση χρήσης πολλών και μικρών φωτογραφιών στην πρώτη σελίδα και απουσία βασικής φωτογραφίας. Οι γραφικές αναπαραστάσεις έχουν πια δυναμική παρουσία δίνοντας μία άλλη αισθητική στην πρώτη σελίδα. Την ίδια περίοδο παγιώνεται ο πεντάστηλος βασικός  τίτλος ενώ δίνεται μεγάλη έμφαση στους υπέρτιτλους και τους υπότιτλους.

Τα infographics αποκτούν σταδιακά ουσιαστικό ρόλο στον σχεδιασμό της πρώτης σελίδας, καθώς καταγράψαμε 25 πρωτοσέλιδα (ποσοστό 33,3%), που κάνουν χρήση των δυνατοτήτων που δίνουν τα νέα σχεδιαστικά εργαλεία εμπλουτίζοντας την πρώτη σελίδα, με πίνακες, γραφήματα ή συνθέσεις φωτογραφιών, περιορίζοντας ταυτόχρονα τα κείμενα.

Το 2004 διαπιστώνεται μια θεαματική αύξηση των οικονομικών θεμάτων, αλλά και ένα σημαντικά υψηλό ποσοστό (36%) πλαισίωσης ίσων αποστάσεων. Η περιπτωσιολογική πλαισίωση του πρώτου θέματος είναι και αυτή την περίοδο κυρίαρχη.

2018: Το ισχυρό αποτύπωμα της τηλεόρασης και του διαδικτύου στην πρώτη σελίδα του αθηναϊκού Τύπου

Η  ταχύτητα στην ενημέρωση, απόρροια των νέων τεχνολογιών και της μετατόπισης του αναγνωστικού κοινού στα νέα μέσα, αφήνει ισχυρό αποτύπωμα στις πρώτες σελίδες των εφημερίδων. Μεγάλων διαστάσεων φωτογραφίες, background, χρωματικές αντιθέσεις, φόντο αντί για εικόνα, infographics, μικρός αριθμός θεμάτων στην πρώτη σελίδα, εξάστηλοι εντυπωσιακοί τίτλοι σε εξίσου εντυπωσιακό φόντο, αντικατάσταση κειμένου από μικρούς υπότιτλους, πρωτοσέλιδα με ένα μόνο θέμα συνθέτουν μια δυναμική πλέον πρώτη σελίδα στον αθηναϊκό Τύπο, η οποία φέρει πολλές ομοιότητες με τα περιοδικά ή τις ιστοσελίδες του διαδικτύου.

Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας το 93,3% του δείγματος (70 πρωτοσέλιδα) έχει βασική φωτογραφία στην πρώτη σελίδα. Το 56% των πρωτοσέλιδων πλαισιώνει με φωτογραφίες, το πρώτο θέμα τις εφημερίδες ενώ στο 45,3% καταγράφεται στο κύριο θέμα βασική φωτογραφία. Το 52% των εφημερίδων έχει στην πρώτη του σελίδα infographics, ενθέσεις τίτλων και φωτογραφιών ή backround,  με το «Έθνος» να κατέχει τα υψηλότερα ποσοστά.

Οι πεντάστηλοι τίτλοι διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό ενώ αρκετά υψηλά παραμένει η τάση για μονοθεματικά πρωτοσέλιδα (35%). Οι μεσότιτλοι εξαφανίζονται, καθώς δεν υπάρχει πλέον κείμενο παρά μόνο lead (76%) ενώ εκτεταμένη είναι η χρήση υπότιτλων (84%) και υπέρτιτλων (65,3%).

Με τη χώρα να ταλανίζεται επί σειρά ετών από την κρίση, τα πολιτικά ζητήματα εμφανίζουν τα χαμηλότερα ποσοστά από το 1981 (34,6%) και τα  θέματα της οικονομίας να ακολουθούν με ποσοστό 21,3%. Η συγκρουσιακή πλαισίωση καταγράφει τα μεγαλύτερα ποσοστά από όλες τις υπόλοιπες περιόδους, ενώ σχεδόν έξι στα δέκα πρώτα θέματα πλαισιώνονται περιπτωσιολογικά. 

(*) Η Άννα Διανά είναι δημοσιογράφος

Βιβλιογραφικές αναφορές

Dearing, E. M. & Rogers, J. W. (2005). Ορίζοντας τα Θέματα. Τα ΜΜΕ, οι πολιτικοί και το κοινό. επιμ. Δεμερτζής, Ν., μτφ. Τσιλιγιάννης Π. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης.

Ζαούσης, Α. & Στράτος, Κ. (1993). Οι εφημερίδες 1974- 92. Η αθέατη όψη μιας κρίσιμης πορείας. Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση.

Κατσίγερας, Μ. (2005). «Η πρώτη σελίδα, μία προσέγγιση», σελ. 45-51. Στο: Ο Ελληνικός Τύπος 1784 έως σήμερα, ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.

Κομίνης, Λ. (1985). Η κρίση του ελληνικού τύπου. Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος.

Κουμαριανού, Α. (2005). «Ιστορική διαδρομή του Ελληνικού Τύπου, 1780-1922», σελ. 55-62.Στο: Λ. Δρούλια (Επιμ.),  Ο Ελληνικός Τύπος 1784 έως σήμερα, ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.

Λιαργκόβας, Π.  &  Χουλιάρας, Α.(2016).Η Ελληνική Εμπειρία των Διαρθρωτικών ταμείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Οι αγνοημένες επιπτώσεις. Στο https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/periphery/article/viewFile/18473/16371

Meyer, P. (2009). The vanishing newspaper: Saving journalism in the information age (2nd ed.).

Columbia, MO: University of Missouri Press.

Μπακουνάκης, Ν. (2014). Δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ; Η αφήγηση στις ελληνικές εφημερίδες, 19^ος-20^ος αιώνας. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις.

Μπασαντής, Δ. (2002). Ο Ημερήσιος Τύπος από τον 18^ο στον 21^ο αιώνα. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας.

Παπαθανασόπουλος, Σ. (2004). Πολιτική και ΜΜΕ – Η περίπτωση της Νότιας Ευρώπης. Αθήνα: Εκδόσεις Καταστανιώτη.

Χαιρετάκης, Μ. (2018). Για τον ανταγωνισμό στον Τύπο. [διαδίκτυο] Διαθέσιμο στη διεύθυνση: https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/176679_gia-ton-antagonismo-ston-typo [Προσπελάστηκε στις 11 Δεκεμβρίου 2019].

Ψυχογιός, Δ. Κ. (1992). Το αβέβαιο μέλλον του αθηναϊκού τύπου. Αθήνα: Εκδόσεις Δίαυλος.

Ψυχογιός, Δ. Κ. (2003). Τα Έντυπα μέσα επικοινωνίας- Από τον πηλό στο δίκτυο. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.