της Ιωάννας Αρχοντάκη
Οι τελευταίες έρευνες έχουν δείξει ότι οι Έλληνες στρέφονται πλέον στο διαδίκτυο ως κύρια πηγή ενημέρωσης [1]. Αλλά όπως σε κάθε πρόσφατη κρίση (τρομοκρατικά χτυπήματα, φυσικές καταστροφές κ.ά.) επιτήδιοι εκμεταλλεύονται την ανάγκη των ανθρώπων για πληροφόρηση διασπείροντας ψευδείς ειδήσεις.
Αρχικά, πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι μέσα σε ένα κλίμα γενικευμένης αβεβαιότητας και πληθώρας αρνητικών ειδήσεων, οι αναγνώστες είναι πιθανό να αναζητούν αισιόδοξες ειδήσεις προκειμένου να σταθμίσουν το στρες και τα αρνητικά συναισθήματα [2].
Έτσι βλέπουμε κατά την περίοδο της πανδημίας του κορονοϊού που διανύουμε να γίνονται viral ειδήσεις που προκαλούν στους αναγνώστες συγκίνηση, όπως η είδηση με τίτλο Συγκινεί η αυτοθυσία ιερέα: Έδωσε τον αναπνευστήρα του για να σωθεί κάποιος νεότερος. Άλλες «ειδήσεις» πάλι προκαλούν το αίσθημα ελπίδας για μια προσιτή θεραπεία ή τρόπο αντιμετώπισης. Για παράδειγμα, σε πολλές χώρες κυκλοφόρησε η είδηση ότι αν προσθέσει κανείς στο νερό του λεμόνι κατά τις πρώτες μέρες εκδήλωσης της ασθένειας μπορεί τελικά να μην νοσήσει. Σε αντίστοιχο δημοσίευμα οφείλονται οι υψηλές πωλήσεις σκόρδου [3]. Ωστόσο, υπήρξαν και άρθρα που πρότειναν πιο τολμηρές «θεραπείες», όπως την κατάποση χλωρίνης, πράσινου σαπουνιού ή γενναίας ποσότητας αλκοόλ [4]. Αλλά και στη χώρα μας είδαμε εκλεγμένο μέλος της Βουλής να υπαινίσσεται θεραπευτικές ιδιότητες για κηραλοιφές, προκαλώντας την έντονη αντίδραση του ΕΣΡ και την παρέμβαση της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου [5].
Οι περισσότερες ψευδείς ειδήσεις, ωστόσο, έχουν φτιαχτεί με σκοπό να προκαλέσουν έντονα συναισθήματα στους αναγνώστες όπως απέχθεια. Για παράδειγμα η είδηση για την «Κινέζα που τρώει νυκτερίδα γίνεται viral (video)” ήταν αρκετά δημοφιλής όσο η νόσος ήταν ακόμη εκτός της χώρας μας.
Άλλες ειδήσεις προκαλούν το φόβο πχ., Κορονοϊός & κατοικίδια: Αυτές είναι οι πιθανότητες μετάδοσης, πότε πρέπει να μπουν σε καραντίνα, Προσοχή: Μη δίνετε φιλιά στα κατοικίδια σας. Το πρώτο κατοικίδιο που μολύνθηκε από κορονοϊό πέθανε, άλλες τρόμο όπως η είδηση με τον Ισπανό «γιατρό» που «συγκλόνισε» με τη δήλωση «Ναρκώνουμε 65χρονους για να πεθάνουν ανώδυνα». Άλλες προκαλούν θυμό, όπως ειδήσεις για το βιοχημικό πόλεμο των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών, της αμερικανικής κυβέρνησης, της κινεζικής κυβέρνησης, του Ιδρύματος Bill Gates, αποκαλύψεις όπως «Ήξεραν από το 2015 ότι μπορεί να περάσει από νυχτερίδα σε άνθρωπο», φυλετικό μίσος πχ. ειδήσεις με τίτλους όπως «Ενώ εσύ ήσουν σε καραντίνα…»: Θεσμοθετήθηκαν 28 πόλεις μουσουλμάνων εποίκων σε όλη την Ελλάδα, αλλά και αγανάκτηση όπως οι «ειδήσεις» για τους ανεύθυνους συμπολίτες μας που κατέκλησαν την εξοχή και τις παραλίες τις προηγούμενες μέρες.
Άλλωστε, όπως έχει δείξει και η έρευνα, οι αρνητικές ειδήσεις γίνονται πολύ δημοφιλείς στο ψηφιακό περιβάλλον, καθώς οι χρήστες του διαδικτύου τις σχολιάζουν έντονα και τις διαμοιράζουν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών μέσων δικτύωσης με τη σειρά τους «αντιλαμβάνονται» τις προκλητικές αναρτήσεις ως δημοφιλείς και τις δείχνουν σε ακόμα περισσότερους χρήστες, προκαλώντας έτσι μια χιονοστοιβάδα [6].
Κυκλοφορούν λοιπόν ειδήσεις τόσο εξωφρενικές, για άλλους ακόμα και αστείες, ώστε οι αναγνώστες που τις διαβάζουν να θέλουν να τις μοιραστούν με το κοντινό τους δίκτυο. Αυτός είναι και ο απώτερος στόχος, καθώς ο διαμοιρασμός των ψευδών ειδήσεων είναι τελικά επικερδής για τον κατασκευαστή τους. Όσους περισσότερους αναγνώστες μπορέσει να προσελκύσει μια διαδικτυακή ανάρτιση, τόσο πιο επικερδής μπορεί να γίνει χάρη στις διαφημιστικές καταχωρήσεις.
Ωστόσο, οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να επιφέρουν και τραγικές συνέπειες, ειδικά αν αναλογιστούμε τις περιπτώσεις αγανακτισμένων ανθρώπων που αποφασίζουν αναλάβουν δράση, προκειμένου να αναχαιτιστεί μια απειλή ή να αποκατασταθεί μια αδικία.
Με την εξάπλωση του κορονοϊού καταγράφηκε και η εξάπλωση περιστατικών ξενοφοβίας αλλά και ρατσιστικών επιθέσεων εναντίων ανθρώπων Ασιατικής καταγωγής – αρχικά σε Ασία και Ευρώπη και στη συνέχεια σε Αφρική, Αυστραλία και Αμερική [7].
ΠΙΟ ΑΥΣΤΗΡΑ ΜΕΤΡΑ ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΟΙ ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ
Έξαρση βίας σε περιόδους πανδημίας έχει παρατηρηθεί και στο παρελθόν. Οι ανυπολόγιστες κοινωνικές συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η μαζική παραπληροφόρηση σε μια κοινωνία που βράζει μέσα στο φόβο και την αβεβαιότητα, οδήγησαν τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης να λάβουν μέτρα για το δραστικό περιορισμό των ψευδών ειδήσεων.
Σε μια άνευ προηγουμένου κοινή δήλωση, οι Google, Facebook, Microsoft, twitter, LinkedIn, Reddit και YouTube δεσμεύθηκαν να εργαστούν από κοινού για την «υγεία και την ασφάλεια των κοινωνιών», μέσω της συνεργασίας με τους επίσημους κρατικούς φορείς υγείας.
Η Facebook και η Amazon μπλόκαραν καταχωρίσεις ηλεκτρονικών καταστημάτων και χρηστών που προσπάθησαν να κερδοσκοπήσουν μέσω της πώλησης ειδών πρώτης ανάγκης, όπως μάσκες, αντισηπτικά και «θεραπευτικά» σκευάσματα [8]. Το TikTok σε συνεργασία με τον ΠΟΥ ενημερώνει τους νεαρούς χρήστες του μέσου για διάφορους μύθους, όπως για το αν καταπολεμά τον ιό να ψεκάσει κανείς το σώμα του με χλωρίνη ή αλκοόλ (η απάντηση είναι όχι!) [9]. Επιπλέον η συνεργασία της Google, YouTube & Facebook με εθνικές αρχές όπως το NHS και ο ΕΟΔΥ αποσκοπεί στην προβολή της πληροφόρησης από επίσημους φορείς κατά την αναζήτηση πληροφοριών, αλλά και την προβολή προτρεπτικών μηνυμάτων προς τους χρήστες των ΜΚΔ να επισκέπτονται τους αντίστοιχους ιστότοπους για την ενημέρωση τους.
Ωστόσο, η διασπορά ψευδών ειδήσεων, όχι από αυτοματοποιημένους bot λογαριασμούς, αλλά από λογαριασμούς πραγματικών χρηστών που προσπαθούν να πληροφορηθούν αποδεικνύεται ιδιαίτερη πρόκληση ακόμη και για τους τεχνολογικούς γίγαντες. Άλλωστε οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης σχεδιάστηκαν με στόχο τη δημιουργία και το διαμοιρασμό περιεχομένου από τους χρήστες. Όμως, πλέον καλούνται να φιλτράρουν αυτό το περιεχόμενο και να προωθούν παράλληλα μηνύματα που έχουν εγκριθεί από τους επίσημους κρατικούς φορείς και θεσμούς με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει.
Ο διαμοιρασμός περιεχομένου για τον κορονοϊό από τους χρήστες των social media ανά χώρα
Οι ειδικές ομάδες των big tech εταιρειών, που έχουν αναλάβει την αναχαίτηση των ψευδών ειδήσεων, βλέπουν ότι παρά τις προσπάθειες και τις αλλαγές τα fake news συνεχίζουν να έρχονται σε κύματα. Ενώ χάρη στις προκλητικές δηλώσεις πολιτικών αρχηγών που έχουν κηρύξει τον πόλεμο στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, όπως ο Trump και o Bolsonaro [10], οι ειδήσεις αυτές αποκτούν ιδιαίτερη δυναμική.
Μια επιπλέον πρόκληση για τη διασπορά των ψευδών ειδήσεων είναι ο σημαντικός ρόλος παίζουν πλέον οι πλατφόρμες ανταλλαγής μηνυμάτων, όπως το WhatsApp και το Viber. Έρευνες έχουν ήδη αναδείξει το ρόλο που έπαιξε το WhatsApp σε χώρες όπως η Ινδία και η Βραζιλία, ως εργαλείο εκλογικών εκστρατειών, προπαγάνδας, παραπληροφόρησης αλλά και παρότρυνσης σε βία (πρόκληση επεισοδίων, ρατσιστικών συμπεριφορών κτλ.) [11].
Αρκετοί Ευρωπαίοι πολίτες, παρότι θεωρούνται περισσότερο εξοικειωμένοι με το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων, έπεσαν θύματα παραπληροφόρησης από ανώνυμες πηγές. Σε Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Ιρλανδία, Πολωνία ηχογραφημένα μηνύματα ανθρώπων «γεμάτων αγωνία», που γνώριζαν κάποιον που γνώριζε κάποιον (…) στην κυβέρνηση, μετέδιδαν την πληροφορία για άμεση ενεργοποίηση καραντίνας προκαλώντας τον πανικό [12].
Το φαινόμενο αυτό μπορεί να πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις, καθώς οι χρήστες των μέσων δικτύωσης λόγω των ανησυχιών για την ιδιωτικότητα των συζητήσεων τους μετακινήθηκαν σε πλατφόρμες με λιγότερο έλεγχο περιεχομένου, όπως το WhatsApp. Οι συνομιλίες των χρηστών είναι κρυπτογραφημένες, συνεπώς η WhatsApp για να περιορίσει το φαινόμενο της παραπληροφόρησης περιόρισε τον αριθμό χρηστών που μπορεί να προωθηθεί ένα μήνυμα, ενώ καλεί τους χρήστες να διασταυρώνουν μια πληροφορία πριν την προωθήσουν.
Οι ερευνητές έχουν δείξει ότι σε περιόδους έντονων αλλαγών, ιδιαίτερα όταν δεν καλύπτονται οι βασικές ανάγκες του πληθυσμού, οι άνθρωποι αναζητούν εξίσου έντονους λόγους να εξηγήσουν τις αλλαγές αυτές [13]. Ειδικότερα, οι θεωρίες συνωμοσίας ευδοκιμούν σε περιβάλλοντα αποξένωσης, έλλειψης εμπιστοσύνης ή όταν θίγονται ζητήματα ηθικής [14].
Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι υπάρχουν πολλές μέθοδοι κατασκευής ψευδών ειδήσεων βάσει της χρήσης στερεοτύπων, της σύνθεσης πραγματικών και φαντασιακών στοιχείων [15], ενώ η κατηγοριοποίηση τους μπορεί να γίνει βάσει των παραπάνω στοιχείων ή του σκοπού που εξυπηρετούν [16]. Ωστόσο, ένας απλοϊκός κανόνας για την ανίχνευση ψευδών ειδήσεων στο διαδίκτυο μπορεί να είναι χρήσιμος. Αν μια είδηση ακούγεται αρκετά εξωφρενική για να είναι αληθινή, τότε το πιθανότερο είναι να μην είναι. Σε κάθε περίπτωση η αλήθεια βρίσκεται εκεί έξω.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
[1] Παπαθανασόπουλος Στέλιος, (2019). Ελληνικά Μέσα ενημέρωσης: το παράδοξο σπιράλ αξιοπιστίας
[2] Van Bavel, J. J., Boggio, P., Capraro, V., Cichocka, A., Cikara, M., Crockett, M., … Willer, R. (2020, March 24). Using social and behavioural science to support COVID-19 pandemic response. https://doi.org/10.31234/osf.io/y38m9
[4] Μια λεπτομερής καταγραφή: https://www.poynter.org/fact-checking/2020/these-are-false-cures-and-fake-preventative-measures-against-coronavirus-help-fact-checkers-spread-the-word/
[6] Bobba, G., Alberto, C. C., & Cremonesi, C. (2017). The Age Of Populism?. ECPR General Conference. Oslo.
Hameleers, M., Bos, L., & de Vreese, C. H. (2017). “They did it”: The effects of emotionalized blame attribution in populist communication. Communication Research, 44(6), 870-900.
[7] https://www.buzzfeednews.com/article/meghara/coronavirus-racism-europe-covid-19
https://www.vox.com/identities/2020/3/25/21190655/trump-coronavirus-racist-asian-americans
[9] https://www.theguardian.com/world/2020/mar/12/coronavirus-outbreak-tik-tok-memes
[11] Farooq, G. (2017). Politics of Fake News: how WhatsApp became a potent propaganda tool in India. Media Watch, 9(1), 106-117.
Resende, G., Melo, P., Sousa, H., Messias, J., Vasconcelos, M., Almeida, J., & Benevenuto, F. (2019, May). (Mis) Information Dissemination in WhatsApp: Gathering, Analyzing and Countermeasures. In The World Wide Web Conference (pp. 818-828).
Gowen, A. (2018). As mob lynchings fueled by WhatsApp messages sweep India, authorities struggle to combat fake news. Washington Post, July, 2.
[13] Leman, P. J., & Cinnirella, M. (2007). A major event has a major cause: Evidence for the role of heuristics in reasoning about conspiracy theories. Social Psychological Review, 9(2), 18-28.
[14] Van Prooijen, J. W., & Jostmann, N. B. (2013). Belief in conspiracy theories: The influence of uncertainty and perceived morality. European Journal of Social Psychology, 43(1), 109-115.
Goertzel, T. (1994). Belief in conspiracy theories. Political Psychology, 731-742.
[15] Πλειός Γιώργος, (2019). Ποιος νοιάζεται για τις ψευδείς ειδήσεις;
[16] Tandoc Jr, E. C., Lim, Z. W., & Ling, R. (2018). Defining “fake news” A typology of scholarly definitions. Digital journalism, 6(2), 137-153.
medianalysis.net 