του Βασίλη Ριζά

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια η ελληνική κοινωνία έχει υποστεί μια σειρά ανακατατάξεων σχεδόν σε όλους τομείς της, κυρίως λόγω της μεγάλης οικονομικής ύφεσης με την οποία έχει έρθει αντιμέτωπη. Τα δημογραφικά δεδομένα της Ελλάδας αποτελούν έναν εξ αυτών και έχουν αλλάξει άρδην από την τελευταία απογραφή και μετά, κάτι το οποίο γίνεται ορατό όλο και περισσότερο  με την πάροδο των χρόνων. Αυτό συμβαίνει διότι οι συνέπειες της δημογραφικής εξέλιξης ενός πληθυσμού δεν εμφανίζονται άμεσα, αλλά αντιθέτως απαιτείται ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.

Στην παρούσα έρευνα θα γίνει κατανοητό ότι τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης άρχισαν να εστιάζουν στο δημογραφικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα κυρίως τα τρία τελευταία χρόνια με αποκορύφωμα το 2017. Η περίοδος ανάλυσης αφορά την περίοδο από τις αρχές του 2013, μέχρι και τον Οκτώβριο του 2017. Να σημειωθεί ότι πριν από το 2013 οι αναφορές των ελληνικών μέσων ενημέρωσης στο φαινόμενο του δημογραφικού είναι ελάχιστες, αφού οι συνέπειες της κρίσης στην οικονομία μονοπωλούν το ενδιαφέρον τους. Τα μέσα ενημέρωσης, σύμφωνα με της θεωρήσεις της ημερήσιας θεματολογίας, της αξιολόγησης και της πλαισίωσης είναι ικανά να διαμορφώσουν τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων για ένα θέμα αφού μπορεί να μη προστάζουν τους ανθρώπους τι να σκεφτούν, αλλά σε κάθε περίπτωση τους λένε περί τίνος θέματος να σκεφτούν (Cohen 1963 όπως παραπέμπεται στο Dearing & Rogers 2005).Έτσι, το δημογραφικό πρόβλημα μέχρι να αρχίσουν τα μέσα να το εντάσσουν στην ροή της θεματολογίας τους, παρέμενε στην αφάνεια, ενώ είχαν ήδη εκδηλωθεί οι συνέπειές του.

Η παρούσα έρευνα διαρθρώνεται σε τρία βασικά μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στο  ελληνικό δημογραφικό πρόβλημα, στην εξέλιξη του ελληνικού πληθυσμού από την απογραφή του 1951 μέχρι και αυτή του 2011.  Επιπρόσθετα, γίνεται αναφορά στα τρία βασικά πεδία μελέτης της δημογραφίας, δηλαδή της υπογεννητικότητας, της δημογραφικής γήρανσης, αλλά και των μεταναστευτικών ροών της Ελλάδας.

Στο δεύτερο μέρος αναλύονται οι θεωρήσεις της ημερήσιας θεματολογίας και της πλαισίωσης για δύο λόγους. Πρώτον, για να γίνει σαφές πώς τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να καθορίσουν την απήχηση που θα έχει μια είδηση στο κοινωνικό σύνολο  και δεύτερον για να χρησιμοποιηθεί σαν θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνας που πραγματοποιήθηκε. Ουσιαστικά αυτό το μέρος της έρευνας αποτελεί μια «γέφυρα» που συνδέει το δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας με την μελέτη που αφορά την προβολή που αυτό έχει από τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης.

Στο τρίτο μέρος παρουσιάζεται η έρευνα, η οποία έχει σαν στόχο την καταγραφή και την ανάλυση του περιεχομένου των δημοσιευμάτων, τα οποία εστιάζουν στο δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας. Η έρευνα βασίζεται στην ανάλυση του περιεχομένου εννιά ιστοσελίδων, η επιλογή των οποίων έγινε με βάση την επισκεψιμότητά τους, όπως αυτή έχει καταγραφεί από τον μηχανισμό κατάταξης των ιστοσελίδων Alexa Traffic Rankings[1]. Η έρευνα έγινε μέσω της μεθόδου της ανάλυσης περιεχομένου, ενώ τα δημοσιεύματα που συγκεντρώθηκαν αφορούν την περίοδο 1/1/2013 έως 20/10/2017. Παράλληλα, αποτυπώνονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυση του περιεχομένου των εννιά ιστοσελίδων.

 ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΜε βάση τα στοιχεία από Ελληνική Στατιστική Αρχή (πρώην ΕΣΥΕ), Eurostat και Population Reference Bureau, όπως αυτά αποτυπώνονται στον πίνακα 1, γίνεται κατανοητό ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας από το 1951 μέχρι και το 2001[2] παρουσιάζει αυξητική τάση, ωστόσο στην τελευταία απογραφή του 2011 παρατηρείται μείωση της ποσοστιαίας μεταβολής του πληθυσμού συγκριτικά με την προηγούμνη δεκαετία (Μπαλούρδος, Ντόντης & Σπυροπούλου  2006). Αυτές οι αυξομοιώσεις του  πληθυσμού είναι συνδεδεμένες με τρεις βασικούς παράγοντες. Αυτοί είναι: η γονιμότητα, η θνησιμότητα και η μετανάστευση και ο καθένας διαδραματίζει τον δικό του ξεχωριστό ρόλο στη διαμόρφωση ενός πληθυσμού.

Γεννητικότητα

Αλληλένδετο στοιχείο της γεννητικότητας είναι ο δείκτης ολικής γονιμότητας που εκφράζει τον μέσο αριθμό παιδιών ανά γυναίκα, δηλαδή το σύνολο των παιδιών που θα αποκτήσει μια γυναίκα στο τέλος του αναπαραγωγικού της κύκλου. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, τα ποσοστά στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά και με το πέρασμα των χρόνων η κατάσταση επιδεινώνεται. Ο Τζιαφέτας (1990) αναφέρει ότι στις αρχές του 20ού αιώνα χρειαζόταν τρία παιδιά για την ανανέωση μιας γενιάς. Σήμερα αρκούν περίπου δύο εξαιτίας της χαμηλής θνησιμότητας των νεογέννητων.

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της EUROSTAT, ο δείκτης ολικής γονιμότητας στην Ελλάδα διαμορφώνεται στο 1,3 παιδιά ανά γυναίκα την ίδια ώρα που ο ευρωπαϊκός μέσος όρος των είκοσι οκτώ κρατών μελών διαμορφώνεται στο 1,58 παιδιά ανά γυναίκα. Η Ελλάδα παρουσιάζει το τρίτο χαμηλότερο ποσοστό μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη δημογραφική συρρίκνωση να θεωρείται κάτι παραπάνω από δεδομένη, ειδικά αν εξετάσουμε την πορεία του δείκτη γονιμότητας από την δεκαετία του 50 μέχρι την τελευταία απογραφή του 2011.

Στην Ελλάδα ο δείκτης γονιμότητας παίρνει καθοδική πορεία από τα μέσα της δεκαετίας του ΄60 και μετά, παρόλα αυτά η δραματική πτώση έρχεται από την δεκαετία του ΄80 και έπειτα όπου και υπάρχει μια παγίωση του (Κοτζαμάνης & Σοφιανοπούλου, 2008). Όπως φαίνεται από το γράφημα 1, ο δείκτης σταδιακά άρχισε να υποχωρεί σε τιμές κατώ των 2 παιδιών ανά γυναίκα με αποκορύφωμα τα ιστορικά χαμηλά που σημειώνονται στις μέρες μας, της τάξης του 1,3 παιδιά ανά γυναίκα. Η σταδιακή πτώση από τα μέσα της δεκαετίας του ΄60 οφείλεται κυρίως τα μαζικά κύματα μετανάστευσης προς το εξωτερικό (Goldin, et al., 2011). Ωστόσο η κατακόρυφη πτώση που συμβαίνει από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 είναι αυτή που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση, αλλά μπορεί να ερμηνευτεί αν υπολογιστεί το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας η γυναίκα αρχίζει και ανεξαρτητοποιείται. Ο ρόλος της αναβαθμίζεται συγκριτκά με τα προηγούμενα χρόνια και αρχίζει να διεκδικεί ολοένα και περισσότερο χώρο στην κοινωνία και στην αγορά εργασίας. Αυτό λειτουργεί ανασταλτικά στην επιθυμία για απόκτηση παιδιών, αφού οι προτεραιότητες της πλέον είναι διαφορετικές. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και η Συμεωνίδου (1986), αναφέροντας ότι η εργασία των γυναικών, η έλλειψη χρόνου και οι οικονομικοί παράγοντες είναι οι λόγοι που εμποδίζουν την απόκτηση τέκνων. Μία μικρή ανάκαμψη του δείκτη ολικής γονιμότητας παρατηρείται στα χρόνια από το 2004 μέχρι το 2009, με την κάθε γυναίκα να αποκτά από 1,5 παιδιά και πάνω και αυτό το χαρακτηριστικό είναι μάλλον απόρροια της γενικότερης οικονομικής ανάπτυξης που συνόδευε εκείνη την εποχή και αντανακλάται και στον αριθμό των γεννήσεων. Φτάνοντας στη σημερινή εποχή, η οποία έχει σημαδευτεί από τις συνέπειες της βαθιάς οικονομικής ύφεσης, η γονιμότητα μειώθηκε εκ νέου, αγγίζοντας επίπεδα που αποτελούν τα χαμηλότερα στην ιστορία της Ελλάδας (1,3 παιδιά ανά γυναίκα).

Δημογραφρική γήρανση

Αλληλένδετο με το πρόβλημα της υπογεννητικότητας, είναι το φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης το οποίο ορίζεται ως η αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων (δηλαδή όσων ατόμων είναι από 65 ετών και πάνω) στον συνολικό πληθυσμό. Γήρανση, ωστόσο, δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε η ατομική γήρανση του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, όυτε μια απλή αύξηση του πληθυσμού των ηλικιωμένων σε έναν πληθυσμό, αλλά μια αύξησή τους η οποία μικραίνει την αναλογία των υπόλοιπων ηλικιών (Έμκε- Πουλοπούλου, 1986). Η μείωση της γεννητικότητας αποτελεί μια από τις βασικές αιτίες γήρανσης ενός πληθυσμού, καθώς όσα λιγότερα παιδιά γεννιούνται, τόσο μεγαλώνει η αναλογία των ηλικιωμένων σε έναν πληθυσμό και σε συνδυασμό με τον υψηλό μέσο όρο προσδόκιμου ζωής – που σήμερα στην Ελλάδα διαμορφώνεται στα 78,5 έτη για τους άνδρες και στα 83,7 για τις γυναίκες (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2017) – επέρχεται η γήρανσή του.

Μετανάστευση

Η μετανάστευση είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο, αφού συνδέεται τόσο με τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις όσο και με την πολιτική και τον πολιτισμό (Μπάγκαβος, et al., 2008). Παράλληλα, οποιαδήποτε μεταβολή στο παγκόσμιο πολιτικοοικονομικό γίγνεσθαι είναι δεδομένο ότι αντανακλάται στις μεταναστευτικές ροές πληθυσμών που συντελούνται. Την εικοσαετία 1951-1971 το πρόσημο της καθαρής μετανάστευσης είναι αρνητικό λόγω της μαζικής εξόδου των Ελλήνων προς τις χώρες της δυτικής Ευρώπης.[3] Η δεκαετία 1991-2001 χαρακτηρίζεται επίσης από τα θετικά στοιχεία της οικονομικής μετανάστευσης λόγω της μαζικής εισόδου μεταναστών κυρίως από τις χώρες της Βουλγαρίας, της Αλβανίας, της Γεωργίας και της Ρουμανίας. Τέλος από το 2001 μέχρι και τη σημερινή εποχή, η μετανάστευση παίρνει αρνητικές τιμές για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, επειδή πολλοί οικονομικοί μετανάστες οι οποίοι είχαν εισέλθει στην Ελλάδα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, επέστρεψαν στις πατρίδες τους (Παπαδάκης, et al., 2012) και δεύτερον εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, η οποία ώθησε ένα μεγάλο μέρος του παραγωγικού τμήματος του πληθυσμού να αναζητήσει την τύχη του σε χώρες του εξωτερικού (Labriniadis & Vogiatzis, 2013).

Δημογραφικό και μέσα ενημέρωσης

Διανύουμε μια εποχή όπου τα ψηφιακά μέσα ενημέρωσης κυριαρχούν ολοένα και πιο πολύ έναντι των παραδοσιακών, ενώ οι άνθρωποι αφιερώνουν εξαιτίας αυτής της κυριαρχίας των νέων μέσων και τεχνολογιών όλο και περισσότερο χρόνο σε σχέση με παλιότερα είτε για να ενημερωθούν και να ψυχαγωγηθούν, είτε για να επικοινωνήσουν. Αυτό σημαίνει  ότι σήμερα τα ΜΜΕ, εξαιτίας αυτής της αμεσότητας, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, αλλά και ολόκληρη τη δομή μιας κοινωνίας αφού ως «τέταρτη εξουσία» μεταφέρει τις απόψεις όλης της κοινωνίας προς την κεντρική διοίκηση κι αντίστροφα  (Curran, 2001).

Ο καθορισμός της ημερήσιας θεματολογίας είναι ένα επιστημονικό πεδίο πάνω στο οποίο έχουν γραφτεί πλήθος μελετών και ερευνών αναφορικά με τη δύναμη των μέσων ενημέρωσης να στέφουν την προσοχή του κοινού σε ορισμένα ζητήματα αδιαφορώντας για κάποια άλλα.  (McCombs & Shaw, 1993). Στην προκειμένη περίπτωση, το δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα, ενώ υπάρχει και οι δυσάρεστες συνέπειες του έχουν ήδη αρχίσει και κάνουν ορατή την παρουσία τους, δεν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας, καθώς τα μέσα επιλέγουν πότε θα το φέρουν στο προσκήνιο της ημερήσιας θεματολογίας. Η θεωρία της πλαισίωσης αφορά στην διαφορετική οπτική κατά την οποία μπορεί να ερμηνευτεί αλλά και να παρουσιαστεί από τα μέσα το εκάστοτε ζήτημα. Η πλαισίωση λοιπόν ταυτίζεται με την έννοια της υποκειμενικότητας, καθώς διαφορετικά μέσα μπορεί να παρουσιάσουν την ίδια είδηση με διαφορετικό τρόπο, και προφανώς θα επηρεάσουν διαφορετικά το κοινό. Για παράδειγμα, το θέμα των ναρκωτικών μπορεί να πλασιωθεί με μια σειρά διαφορετικών τρόπων από τα ΜΜΕ. Μπορεί να παρουσιαστεί σαν κοινωνικό πρόβλημα, σαν ένα θέμα που έχει άμεση σχέση με την υγεία, ή ακόμα σαν θέμα που μπορεί να αποτελέσει αφορμή για αύξηση της εγκληματικότητας. Συγκεκριμένες λέξεις και εικόνες, μπορούν να προκαλέσουν συγκεκριμένες αντιδράσεις στο κοινό και βέβαια να έχουν αντίκτυπο στη συμπεριφορά του στο μέλλον (Entman, 2003).

Η μελέτης μας εστίασε στους τρόπους με τους οποίους πλαισιώνεται το δημογραφικό από τα ελληνικά μέσα. Στα αποτελέσματα της έρευνας, δίνεται απάντηση στο εάν το δημογραφικό φαινόμενο της Ελλάδας αντιμετωπίζεται ως ένα θέμα ανθρώπινου ενδιαφέροντος, ή απόδοσης ευθυνών ή ακόμα εάν τα μέσα παρουσιάζουν την οικονομική διάσταση του προβλήματος.

Η έρευνα

Το χρονικό διάστημα αφορά την περίοδο 1/1/2013 έως 20/10/2017 και αυτό επιλέχθηκε για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον και κυριότερο επειδή αυτά τα τέσσερα χρόνια η Ελλάδα βιώνει μια οικονομική ύφεση που επηρεάζει όλες τις πτυχές της καθημερινότητας. Προφανώς το δημογραφικό δεν μένει ανεπηρέαστο από αυτήν τη δίνη της οικονομικής κρίσης. Είναι λοιπόν άξια έρευνας η απεικόνιση του δημογραφικού αυτά τα τελευταία χρόνια από τις ελληνικές ιστοσελίδες προκειμένου να διαπιστωθεί κατά πόσο αυτό επηρεάστηκε από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Ο δεύτερος λόγος επιλογής της συγκεκριμένης περιόδου με αφετηρία το 2013 και όχι το 2009 που σημειώθηκε η οικονομική κρίση αφορά την επάρκεια του διαθέσιμου υλικού.

Αρχικά θα διερευνηθεί εάν το δημογραφικό παρουσιάζεται αποσπασματικά ή με τρόπο που στοχεύει στην ευαισθητοποίηση και την λήψη μέτρων από την πλευρά του κράτους. Επιπλέον, θα διαπιστωθεί αν πλαισιώνεται θεματικά ή περιπτωσιολογικά, δηλαδή αν τα δημοσιεύματα το αντιμετωπίζουν συνολικά, ή εάν εξετάζουν απλά συγκεκριμένες περιπτώσεις αντίστοιχα. Παράλληλα, θα διερευνηθεί αν αντιμετωπίζεται σαν ένα φαινόμενο ανθρώπινου ενδιαφέροντος ενώ διαπιστώθηκε επίσης ποια από τις τρεις πτυχές του δημογραφικού αναφέρεται περισσότερο στα δημοσιεύματα. Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι  ο γενικότερος σκοπός της έρευνας είναι η εφαρμογή των θεωριών της ημερήσιας θεματολογίας και της πλαισίωσης στην ερευνητική διαδικασία.

Η επιλογή του ερευνητικού υλικού έγινε από εννιά κορυφαίες ελληνικές ιστοσελίδες (zougla.gr, protothema.gr, iefimerida.gr, newsit.gr, news247.gr, kathimerini.gr, naftemporiki.gr, tovima.gr και efsyn.gr) όσον αφορά την επισκεψιμότητα τους όπως αυτή καταγράφηκε από τον μηχανισμό κατάταξης των ιστοσελίδων Alexa Traffic Rankings.

Τα ερευνητικά ερωτήματα αφορούσαν την κάλυψη του δημογραφικού προβλήματος της Ελλάδας και εστίασαν στον τρόπο με τον οποίο πλαισιώθηκε το θέμα, τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάστηκε, την πτυχή του δημογραφικού που δόθηκε έμφαση αλλά και στο εάν τα δημοσιεύματα έχουν επεξηγηματικό χαρακτήρα ή εάν γίνεται απλή αναφορά στο φαινόμενο του δημογραφικού.

Το σχήμα κωδικοποίησης δημιουργήθηκε με σκοπό να απαντήσει στα εξής ερευνητικά ερωτήματα:

1^ο Ποια ήταν η χρήση «περιπτωσιολογικής» και «θεματικής» πλαισίωσης στα δημοσιεύματα;

2^ο Ποια ήταν η χρήση των πλαισιώσεων «ανθρώπινου ενδιαφέροντος», «οικονομικών επιδράσεων», «ηθικής διάστασης», «σύγκρουσης» και απόδοσης ευθυνών» στα δημοσιεύματα;

3^ο Τα δημοσιεύματα παρουσίαζαν έναν σχολιαστικό- επεξηγηματικό χαρακτήρα ή αρκούνταν στην απλή αναφορά και διαπίστωση του προβλήματος;

4^ο Με ποιον τρόπο παρουσιάστηκε το δημογραφικό πρόβλημα; Έγινε με τρόπο δραματοποιημένο, προσωποποιημένο, ή αποσπασματικό;

5^ο  Ποια πτυχή του δημογραφικού παρουσιάστηκε; Η υπογεννητικότητα, η γήρανση ή η μετανάστευση; Υπήρχε κάποια συνολική παρουσίαση του προβλήματος;

Η μελέτη μας βασίζεται στην ανάλυση του περιεχομένου των εννιά ιστοσελίδων κατά τη χρονική περίοδο 1/1/2013 έως 20/10/2017.[4] Η ανάλυση περιεχομένου στηρίζεται σε προκαθορισμένους κανόνες κωδικοποίησης που δίνουν τη δυνατότητα μελέτης ενός μεγάλου όγκου πληροφοριών ακολουθώντας μια συστηματική μεθοδολογία.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Σχετικά με το ερευνητικό ερώτημα της χρήσης «περιπτωσιολογικής» και «θεματολογικής» πλαισίωσης στα δημοσιεύματα που αναλύθηκαν, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι στο σύνολο του δείγματος η «περιπτωσιολογική» και η «θεματική» πλαισίωση χρησιμοποιούνται περίπου με την ίδια συχνότητα. Όπως φαίνεται από το παρακάτω γράφημα, τo 50,8% των δημοσιευμάτων πλαισιώνεται «θεματολογικά», ενώ το 49,2% «επεισοδιακά».

Είναι εμφανές, συνεπώς, από τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης ότι η πλαισίωση στο σύνολο του δείγματος είναι σχεδόν μοιρασμένη, ενώ από τις εννιά υπό εξέταση ιστοσελίδες οι πέντε από αυτές («zougla.gr», «iefimerida.gr», «newsit.gr», «naftemporiki.gr» και «tovima.gr») επιλέγουν να πλαισιώσουν επεισοδιακά τις ειδήσεις που αφορούν το δημογραφικό φαινόμενο ενώ οι υπόλοιπες τέσσερις («protothema.gr», «news247.gr», «kathimerini.gr» και «efsyn.gr») θεματικά.

Αναφορικά με το ερευνητικό ερώτημα της χρήσης πλαισιώσεων «ανθρώπινου ενδιαφέροντος», « οικονομικών επιδράσεων», «ηθικής διάστασης», «σύγκρουσης και απόδοσης ευθυνών» στο συνολικό δείγμα, παρατηρούμε στο παρακάτω γράφημα ότι τα περισσότερα δημοσιεύματα (33,9%) εστιάζουν στις οικονομικές επιδράσεις του δημογραφικού προβλήματος, ενώ ακολουθούν τα δημοσιεύματα που πλαισιώνουν με ανθρωπιστικό τρόπο το περιεχόμενό τους (32,5%), τα δημοσιεύματα σύγκρουσης -απόδοσης ευθυνών (17,7%) και αυτά της ηθικής διάστασης (15,9%).

Στις εννιά υπό εξέταση ιστοσελίδες κυριαρχούν οι πλαισιώσεις οικονομικών επιδράσεων και ανθρώπινου ενδιαφέροντος, κάτι που σημαίνει ότι τα μέσα εξετάζουν το δημογραφικό με τέτοιον τρόπο ώστε πρώτα να φανεί ο οικονομικός αντίκτυπος που έχει στην κοινωνία και μετά να διαπιστωθούν οι συνέπειές του από ανθρωπιστικής πλευράς.

Αναφορικά με το τρίτο ερευνητικό ερώτημα, τα αποτελέσματα της έρευνας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το 59,41% των δημοσιευμάτων του δείγματος έχουν επεξηγηματικό-σχολιαστικό χαρακτήρα, ενώ το 40,59% παρουσιάζουν την είδηση που σχετίζεται με το δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας χωρίς περαιτέρω διευκρινήσεις.

Oι επτά από τις εννιά ιστοσελίδες (zougla.gr, protothema.gr, iefimerida.gr, newsit.gr, kathimerini.gr, tovima.gr, και efsyn.gr) φιλοξενούν άρθρα που στην πλειονότητα τους παρέχουν επεξηγήσεις σχετικά με το δημογραφικό πρόβλημα. Μόνο οι δύο από τις υπό εξέταση ιστοσελίδες (news247.gr και naftemporiki.gr) περιλαμβάνουν άρθρα που ως επί το πλείστο δεν έχουν επεξηγηματικό-σχολιαστικό χαρακτήρα. Έτσι, αυτό που γίνεται κατανοητό και με την βοήθεια του παρακάτω γραφήματος, είναι το γεγονός ότι ο σχολιαστικός χαρακτήρας των δημοσιευμάτων συνδέεται με την θεματική πλαισίωση των δημοσιευμάτων. Φαίνεται ότι από τα 189 δημοσιεύματα που είναι πλαισιωμένα θεματικά, τα 150 έχουν επεξηγηματικό χαρακτήρα. Από την άλλη πλευρά, από τα 183 επεισοδιακά πλαισιωμένα δημοσιεύματα τα 71 από αυτά παρουσιάζουν επεξηγηματικό-σχολιαστικό χαρακτήρα.

Στο σύνολο του δείγματος τώρα, η παρουσίαση της είδησης που κυριαρχεί είναι αυτή της προσωποποιημένης σε ποσοστό 58,1% όπως φαίνεται και από το παρακάτω γράφημα. Ακολουθεί ο αποσπασματικός τρόπος παρουσίασης με 23,1% και ο προσωποποιημένος με 18,8%. Οι ειδήσεις που εστιάζουν στο δημογραφικό δηλαδή παρουσιάζονται στον κοινό με τρόπο που οικοδομεί σχέσεις μεταξύ δημοσιογράφου και δέκτη κυρίως. Αναλύοντας τα υπό εξέταση δημοσιεύματα, γίνεται σαφές ότι η προσωποποιημένη παρουσίαση των ειδήσεων που αφορούν το δημογραφικό, χρησιμοποιείται κατά κόρον εξαιτίας της σοβαρότητας του φαινομένου. Η αποσπασματική παρουσίαση των σχετιζόμενων ειδήσεων δεν είναι τόσο μεγάλη, επειδή μιλάμε για ένα κοινωνικό πρόβλημα με πολλαπλές προεκτάσεις. Παράλληλα ούτε και ο δραματοποιημένος τρόπος χρησιμοποιείται ιδιαίτερα αφού όπως διαπιστώθηκε τα δημοσιεύματα προσπαθούν να «μιλήσουν» στο κοινό χωρίς να γίνει υπερβολική επίκληση στο συναίσθημα του.

Καταλήγοντας  στο τελευταίο ερώτημα της έρευνας, παρατηρήθηκε ότι συνολικά το 33,1% των δημοσιευμάτων του δείγματος αναφέρεται στην δημογραφική γήρανση, το 26,9% στη μετανάστευση, το 25,3% αναφέρονται συνολικά στο φαινόμενο, ενώ μόλις το 14,8% των δημοσιευμάτων εστιάζει στην υπογεννητικότητα. Η γήρανση είδαμε ότι συνδέεται άμεσα με το οικονομικό πρόβλημα της χώρας και πιο συγκεκριμένα την εξάντληση των πόρων των ασφαλιστικών ταμείων και τις περικοπές στις συντάξεις. Αν αναλογιστεί κανείς ότι η οικονομική και η μεταναστευτική κρίση βρίσκονται στην κορυφή των ειδήσεων της επικαιρότητας τα τελευταία χρόνια, είναι λογικό να υπάρχει αυτή η συγκεκριμένη αναλογία στις πτυχές του δημογραφικού που αναλύονται.

Είναι ορατό και στα συγκεντρωτικά στοιχεία του παρακάτω γραφήματος ότι η γήρανση του πληθυσμού αναλύεται κυρίως στα δημοσιεύματα που βλέπουν το δημογραφικό πρόβλημα από την οπτική γωνία των οικονομικών επιδράσεων. Στα δημοσιεύματα ανθρώπινου ενδιαφέροντος η συνολική απεικόνιση του προβλήματος και η δημογραφική γήρανση εμφανίζονται περίπου στην ίδια συχνότητα, ενώ στα δημοσιεύματα ηθικής διάστασης και σύγκρουσης-απόδοσης ευθυνών, εμφανίζεται περισσότερο η πτυχή της μετανάστευσης. Η προβολή των πτυχών του δημογραφικού δεν είναι ισότιμη εκ μέρους των ιστοσελίδων με την γήρανση να απεικονίζεται περισσότερο ως άμεση συνέπεια της οικονομικής κρίσης και των περικοπών των συντάξεων που αυτή έφερε. Ακολουθούν η μετανάστευση, η συνολική καταγραφή του προβλήματος και τέλος το πρόβλημα των μειωμένων γεννήσεων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το δημογραφικό πρόβλημα τόσο λόγω της πολυπλοκότητάς του, όσο και επειδή συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με πολλές πτυχές της καθημερινότητας (οικονομία, κοινωνία, πολιτικό και θεσμικό σύστημα), μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην εξέλιξη ενός κράτους καθώς και στη θεσμική λειτουργία του. Πιο συγκεκριμένα, στην Ελλάδα οι επιπτώσεις είναι ήδη εμφανείς στον τομέα της οικονομίας με τα κύρια προβλήματα να εντοπίζονται στη χρηματοδότηση δαπανών κοινωνικής ασφάλισης. Έτσι, λόγω της μεγάλης αναλογίας ηλικιωμένων εις βάρος του υπόλοιπου πληθυσμού, έχει ήδη σημειωθεί εξάντληση των ασφαλιστικών ταμείων, αφού δεν μπορούν να εισπραχθούν τα αναγκαία χρηματικά ποσά από τους νέους εργαζόμενους. Άλλωστε, τα άτομα των παραγωγικών ηλικιών προσφέρουν το προΐόν της εργασίας τους για να συντηρηθεί ο πληθυσμός που δεν είναι οικονομικά ενεργός (Sauvy, 1976). Επιπλέον, εξίσου σοβαρό είναι το γεγονός ότι η σημερινή γενιά εργαζομένων θα στερηθεί μια ικανοποιητική σύνταξη και αυτό γιατί η οποιαδήποτε αλλαγή που προκαλεί το δημογραφικό σήμερα, επηρεάζει και τη μελλοντική συνέχεια της χώρας. Για παράδειγμα, το ασφαλιστικό σύστημα σήμερα εξαιτίας του δημογραφικού προβλήματος παρουσιάζει  μειωμένα έσοδα και ταυτόχρονα μία κατακόρυφη άνοδο των δαπανών. Το σημαντικότερο όλων είναι ότι η Ελλάδα χρόνο με το χρόνο μειώνεται πληθυσμιακά και το κόστος αυτής της φθίνουσας πορείας είναι ανυπολόγιστο.

Στην μελέτη μας προσθήσαμε να καταγράψουμε τους τρόπους με τους οποίους εγχώριες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες έχουν εστιάσει στο δημογραφικό πρόβλημα της χώρας.

Από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε, έγινε σαφές ότι οι ειδησεογραφικές ιστοσελίδες δεν αντιμετωπίζουν το δημογραφικό πρόβλημα ως ένα φαινόμενο που προϋπήρχε στην ελληνική κοινωνία, αλλά αντιθέτως ως ένα ζήτημα που συνδέεται άμεσα με την οικονομική κρίση που μαστίζει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, με αφορμή τις τεράστιες πιέσεις που έχει δεχθεί το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα, εξαιτίας της εξάντλησης των αποθεματικών των ταμείων αλλά και των περικοπών των συντάξεων, οι ελληνικές ιστοσελίδες αναγκάστηκαν να αναζητήσουν τα βαθύτερα αίτια αυτής της κατάρρευσης. Ο πυρήνας του προβλήματος, λοιπόν, είναι η δημογραφική φθορά του ελληνικού πληθυσμού και η αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων (65 ετών και άνω) έναντι των υπόλοιπων ηλιακών ομάδων της χώρας.

Είναι σαφές ότι το κοινό άρχισε να ενημερώνεται για τη δημογραφική κρίση της Ελλάδας με αφορμή τις συνέπειες που έφερε η οικονομική ύφεση. Σε αυτό το σημείο φαίνεται η δύναμη και ο κυρίαρχος ρόλος που διαδραματίζουν τα μέσα ενημέρωσης, καθώς είναι ικανά να ορίζουν την ημερήσια θεματολογία ανάλογα με τον βαθμό σημαντικότητας των θεμάτων που απασχολούν μια κοινωνία. Ένα φαινόμενο, λοιπόν, όπως το δημογραφικό, του οποίου οι συνέπειες δεν είναι άμεσα ορατές στην κοινωνία, δεν προβαλλόταν τόσο από τα ελληνικά μέσα, μέχρι να αρχίσουν οι πρώτες μαζικές μεταναστευτικές εκροές Ελλήνων προς τις χώρες του εξωτερικού και βέβαια μέχρι τις πρώτες μεγάλες περικοπές σε μισθούς και συντάξεις. Από εκείνο το σημείο και έπειτα αρχίζει μια ενδελεχής μελέτη εκ μέρους των ελληνικών ιστοσελίδων με απώτερο σκοπό την εξεύρεση πιθανών αιτιών αυτού του οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού αδιεξόδου.

Συνοπτικά, το ερώτημα που τίθεται σε αυτό το σημείο είναι γιατί τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης δεν κοινοποίησαν νωρίτερα το πρόβλημα, εφόσον αυτό ταλανίζει την Ελλάδα εδώ και τουλάχιστον μια δεκαετία. Επιπλέον, ένα άλλο ερώτημα που τίθεται είναι εάν τα ελληνικά μέσα θα συνεχίσουν να ασχολούνται με την δημογραφική φθορά του ελληνικού πληθυσμού όταν η Ελλάδα δεν αντιμετωπίζει πια την απειλή της οικονομικής κρίσης. Είναι γνωστό ότι για την ανανέωση μια γενιάς απαιτούνται περίπου 30 χρόνια, κάτι που σημαίνει πως ο χρονικός ορίζοντας που απαιτείται προκειμένου να υπάρξει δημογραφική ανάκαμψη είναι πολύ μεγαλύτερος σε σχέση με την περίοδο που χρειάζεται μια οικονομία για να ανακάμψει. Θα μπορούσε να ειπωθεί, λοιπόν, ότι το κοινό προκειμένου να μην έχει άγνοια για θέματα μεγάλης σημαντικότητας, όπως αυτό του δημογραφικού, απαιτείται και η κατάλληλη ειδησεογραφική κάλυψη από πλευράς των μέσων ενημέρωσης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Bardoel, J. & Deuze, M., 2001. Network Journalism: Converging Competences of Media Professionals and Professionalism. Australian Journalism Review, pp. 91-103.

Curran, J., 2001. Μαζικά Μέσα και δημοκρατία. Στο: J. Curran & M. Gurevitch, επιμ. ΜΜΕ Και Κοινωνία. Αθήνα: Πατάκης.

Dearing, J. W. & Rogers, E. M., 2005. Ορίζοντας τα Θέματα. Αθήνα: Παπαζήσης.

Δεμερτζής, Ν., 2002. Πολιτική Επικοινωνία. Αθήνα: Παπαζήσης.

Έμκε- Πουλοπούλου, Η., 1986. Η δημογραφική γήρανση στην Ελλάδα και οι επιπτώσεις της (1951-1981). Στο: Η δημογραφική κρίση στην Ελλάδα. 2η Έκδοση επιμ. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Δημογραφικών Μελετών.

Έμκε-Πουλοπούλου, Η., 1994. Το δημογραφικό. Αθήνα: ΕΛΛΗΝ.

Entman, R. M., 2003. Projections of Power: Framing News, Public Opinion,and U.S. Foreign Policy. Chicago: University of Chicago Press.

Goldin, I., Cameron, G. & Balarajan, M., 2011. How Migration Shaped Our World and Will Define Our Future. New Jersey: Princeton University Press.

Hauser, P. M. & Duncan, O. D., 1959. The Nature of Demography, The Study of Population: An inventory and appraisal. Chicago: University of Chicago Press.

Iyengar, S., 1991. Is Anyone Responsible. Chicago: University of Chicago Press.

Labriniadis, L. & Vogiatzis, N., 2013. The mutually reinforcing relation between international migration of highly educated labour force and economic crisis: the case of Greece. Southeast European and Black Sea Studies, 19 Νοέμβριος, pp. 525-551.

Κοτζαμάνης, Β., 2011. Οι απογραφές πληθυσμού στην Ελλάδα. Δημογραφικά Νέα, Μάρτιος- Απρίλιος, p. 1.

Κοτζαμάνης, Β. & Ανδρουλάκη, Ε., 2009. Οι δημογραφικές εξελίξεις στη νεώτερη Ελλάδα, 1830-2007. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.

Κοτζαμάνης, Β. & Σοφιανοπούλου, Κ., 2008. Η συµβολή των αλλοδαπών στη γεννητικότητα και τη γονιµότητα του πληθυσμού της Ελλάδας. Δημογραφικά Νέα, Σεπτέμβριος- Οκτώβριος, Issue 1, pp. 1-4.

Λαμπίρη-Δημάκη, Ι., 1990. Η Κοινωνιολογία και η Μεθοδολογία της. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκκουλα.

McCombs, M. & Shaw, D., 1993. The evolution of agenda setting research: Twenty-five years in the marketplace of ideas. Journal of Communication, Issue 43, pp. 58-67.

Μπάγκαβος, Χ., 2003. Δημογραφικές Μεταβολές, Αγορά Εργασίας και Συντάξεις στην Ελλάδα και την Ευρωπαική Ένωση. Αθήνα: Gutenberg.

Μπάγκαβος, Χ., Παπαδοπούλου, Δ. & Συμεωνάκη, Μ., 2008. Μετανάστευση και παροχή υπηρεσιών σε μετανάστες στην Ελλάδα. Αθήνα: Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ.

Μπαλούρδος, Δ., Ντόντης, Δ. & Σπυροπούλου, Ν., 2006. Η δημογραφική κατάσταση στην Ελλάδα. Επίκαιρα Θέματα, Ιανουάριος, pp. 1-5.

Παπαδάκης, Μ., Κογεβίνας, Μ. & Τριχόπουλος, Δ., 2012. Ο Ππληθυσμός Της Ελλάδας Θεωρήσεις-Προοπτικές-Προσανατολισμοί. Αθήνα

Παπαηλίας, Θ., 2015. Οικονομία και κοινωνία: Οι εξελίξεις στην ελληνική οικονομία μεταπολεμικά. Αθήνα: Κριτική.

Πετράκος, Γ. & Κοτζαμάνης, Β., 1993. ΕΣΥΕ, Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος. Αθήνα

Πετράκου, Η., 2009. Η κατασκευή της μετανάστευσης στην ελληνική κοινωνία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Πολύζος, Σ., 2011. Περιφερειακή Ανάπτυξη. Αθήνα: Κριτική.

Συμεωνίδου, Χ., 1986. Η δημογραφική κρίση στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Δημογραφικών Μελετών.

Semetko, H. A. & Valkenburg, P. M., 2000. Framing European politics: a content analysis of press and television news. Journal of Communication, Ιούνιος, 50(2), pp. 93-109.

Siampos, G., 1976. Emigration from Greece to Industrialized Europe. Στο: Emigration from Mediterranean Basin to Industrialized Europe,. s.l.:University of Rome, pp. 125-143.

Τζιαφέτας, Γ. Ν., 1990. Το δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας-η σημερινή κατάσταση και η προοπτική των εξελίξεων. Αθήνα: Ίδρυμα Αντιμετώπισης Δημογραφικού Προβλήματος.

Τσαούσης, Δ. Γ., 1997. Κοινωνική Δημογραφία. Αθήνα: Gutenberg.

Wanta, W., 1997. The public and the national agenda: how people learn about important issues. Mahwah, new Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Eurostat, 2017. Eurostat. [Ηλεκτρονικό]
Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing
[Πρόσβαση 27 Σεπτέμβριος 2017].

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, 1971. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη ΕΛ.ΣΤΑΤ.. [Ηλεκτρονικό]
Available at: http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00039.pdf
[Πρόσβαση 19 Σεπτέμβριος 2017].

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, 2001. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη ΕΛ.ΣΤΑ.. [Ηλεκτρονικό]
Available at: http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00098%20.pdf
[Πρόσβαση 19 Σεπτέμβριος 2017].

Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2017. Ελληνική Στατιστική Αρχή. [Ηλεκτρονικό]
Available at: http://www.statistics.gr/documents/20181/1515741/GreeceInFigures_2017Q2_GR.pdf/c48fd272-754a-486d-a463-99c6ab2cb681
[Πρόσβαση 26 Σεπτέμβριος 2017].

Σημειώσεις

[1] Ημερομηνία πρόσβασης 20/10/2017

[2] Επιλέγεται η περίοδος 1951-2011 καθώς αφενός μεν το 1951 υπάρχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του ελληνικού κράτους αφού το 1946 προσαρτήθηκαν επίσημα τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα, αφετέρου δε γιατί η αξιοπιστία προηγούμενων δημογραφικών καταγραφών είναι ελεγχόμενη (Κοτζαμάνης & Ανδρουλάκη, 2009). Η απογραφή του 1951 έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Είναι η τελευταία απογραφή όπου υπήρχαν ερωτήσεις για το θρήσκευμα, την ομιλούμενη και την μητρική γλώσσα (Κοτζαμάνης, 2011). Επιπλέον αυτή η απογραφή, λόγω της προσάρτησης των Δωδεκανήσων, διαφοροποιείται από την προηγούμενη (1940) λόγω της αύξησης της έκτασης του ελλαδικού χώρου και λόγω της προσθήκης 121.480 ατόμων που κατοικούσαν σε αυτά.

[3] Ο Παπαηλίας (2015) διαπιστώνει ότι η έξοδος αυτή οφείλεται σε δύο σημαντικούς παράγοντες: Αρχικά στον εμφύλιο πόλεμο που ανάγκασε ένα μεγάλο κομμάτι του παραγωγικού τμήματος του ελληνικού πληθυσμού να μεταναστεύσει σε χώρες της Βορειοδυτικής Ευρώπης, στην Αυστραλία και στις ΗΠΑ. Δεύτερον, στην ολοκληρωτική αποδιοργάνωση της αγροτικής οικονομίας και στην αδυναμία του ελληνικού κράτους να απορροφήσει εργατικό δυναμικό. Ακολούθως, στις δύο επόμενες δεκαετίες η καθαρή μετανάστευση παίρνει θετικό πρόσημο και αυτό εξαιτίας της παλιννόστησης πολλών Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό κατά τα προηγούμενα χρόνια σε συνδυασμό με τις πρώτες ροές εισόδου οικονομικών μεταναστών.

[4] Επιπλέον, βασικό χαρακτηριστικό της ανάλυσης περιεχομένου είναι ότι δεν καταπιάνεται με το ύφος του κειμένου, αλλά με τις ιδέες που εκφράζονται. Άλλωστε κατά την διαδικασία της ανάλυσης, ο μελετητής αναλύει ένα μήνυμα, εντοπίζοντας έννοιες και θέματα που αυτό περιλαμβάνει (Λαμπίρη-Δημάκη, 1990). Αφού συγκεντρώθηκαν όλα τα δημοσιεύματα, προχωρήσαμε στο σχήμα κωδικοποίησης για την πραγματοποίηση της έρευνας. Η κωδικοποίηση, δηλαδή η κατηγοριοποίηση του περιεχομένου αποτελεί ουσιαστικά τον κεντρικό πυλώνα της ανάλυσης περιεχομένου.Η ανάλυση των δημοσιευμάτων που επιλέχθηκαν, έγινε με κριτήρια τα γενικά στοιχεία τους (μέσο, χρονιά δημοσίευσης, έκταση, είδος και κατηγορία δημοσιεύματος) και τις διαφορετικού είδους πλαισιώσεις. Βέβαια η κατηγοριοποίηση του περιεχομένου δεν είναι μια διαδικασία αντικειμενική και δεδομένη, αφού βασίζεται στην κρίση του εκάστοτε ερευνητή κατά κύριο λόγο. Έτσι, στην περίπτωση μας έγινε προσπάθεια να επιλεχθούν όλα εκείνα τα δημοσιεύματα των ιστοσελίδων που αναφέρονται στο δημογραφικό πρόβλημα είτε άμεσα, είτε συνδέοντάς το με οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες. Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι εξαιτίας της υποκειμενικότητας της κατηγοριοποίησης, έγινε προσπάθεια ώστε το σχήμα κωδικοποίησης να περιλαμβάνει όσο πιο ξεκάθαρες κατηγορίες γίνεται, που  περιλαμβάνουν όλες τις πληροφορίες που αντλούνται από τα δημοσιεύματα και που ταυτόχρονα μπορούν να απαντήσουν στα ερευνητικά ερωτήματα. Οι μονάδες ανάλυσης όπως ειπώθηκε ήταν δημοσιεύματα των εννιά ιστοσελίδων τα οποία κατηγοριοποιήθηκαν σε ένα σύστημα κωδικοποίησης για να δημιουργηθούν συγκεκριμένες ενότητες. Η επεξεργασία και η ανάλυση των δεδομένων έγινε με την χρήση του στατιστικού πακέτου IBM SPSS Statistics, αφού πρώτα πραγματοποιήθηκε μια δοκιμαστική έρευνα στο 5% του τελικού δείγματος για να διαπιστωθούν τυχόν προβλήματα εγκυρότητας και αξιοπιστίας. Στην συνέχεια, προχωρήσαμε στην οριστική δημιουργία του σχήματος κωδικοποίησης.