της Αφροδίτης Γιαπράκα
Στις μέρες μας η τεχνολογική εξέλιξη και η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση έχουν επιφέρει τεράστιες αλλαγές σ’ όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Η καθημερινότητα των πολιτών έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις και τη ραγδαία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ένα πεδίο το οποίο δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο από τη ραγδαία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η πολιτική και ειδικότερα ο τομέας της πολιτικής επικοινωνίας. Οι νέες συνθήκες που έχουν προκύψει έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο παραδοσιακά οι πολιτικοί απευθύνονται στο κοινό τους.
Πλέον, οι πολιτικοί σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως εργαλείο πολιτικού μάρκετινγκ για να επικοινωνήσουν αποτελεσματικά με το κοινό τους με απώτερο στόχο να αυξήσουν τη δημοτικότητά τους και να κατορθώσουν την εκλογή τους στην επόμενη εκλογική διαδικασία. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν βήμα για άμεση προώθηση των πολιτικών τους θέσεων και απόψεων στο κοινό, χωρίς τη διαμεσολάβηση των παραδοσιακών μέσων, την ευκαιρία για διάλογο και καθημερινή επαφή με τους ψηφοφόρους καθώς και τη δυνατότητα να κινητοποιήσουν τους πολίτες και να διεξάγουν προεκλογικές εκστρατείες ανέξοδα, γρήγορα και χωρίς κόπο. Δεν αποτελούν όμως, μόνο εργαλείο αξιοποιήσιμο στα χέρια των πολιτικών αλλά και στα χέρια της κοινωνίας των πολιτών, η οποία μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αλληλεπιδρά άμεσα ανταλλάσσοντας πολιτικές απόψεις τόσο με τα μέλη της όσο και με τους πολιτικούς.
Ωστόσο, αν και η άμεση πρόσβαση στην πολιτική πληροφορία, η ενημέρωση και η αλληλεπίδραση των χρηστών χωρίς την παρέμβαση άλλων δρώντων μπορεί να καθιστά την ενημέρωση αμεσότερη εντούτοις ενέχει κινδύνους αλλοίωσης της πληροφορίας είτε μείωσης της εγκυρότητάς της καθώς η είδηση δεν «φιλτράρεται».
Παρόλο που στην ελληνική πολιτική σκηνή, οι πολιτικοί πολύ πρόσφατα ανακάλυψαν τις τεράστιες δυνατότητες και τα οφέλη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε άλλες χώρες του δυτικού ημισφαιρίου της υφηλίου όπως για παράδειγμα στις ΗΠΑ, οι πολιτικοί βασίζονται εξ ολοκλήρου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τη διεξαγωγή των προεκλογικών τους εκστρατειών.
Από τον Μπιλ Κλίντον που χρησιμοποίησε έντονα τα τότε νέα ψηφιακά μέσα έως Μπάρακ Ομπάμα, ο οποίος απετέλεσε τον πρώτο διδάξαντα της ευρείας χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην πολιτική επικοινωνία μέχρι τον Ντόναλντ Τράμπ, ο οποίος χρησιμοποίησε κατά κόρον το Twitter όχι μόνον για να ανέλθει στον προεδρικό θώκο, αλλά και να επικρίνει τα παραδοσιακά μέσα, οι πολιτικοί του δυτικού κόσμου ανέδειξαν την ικανότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να αποτελούν αποτελεσματικά εργαλεία στα χέρια των πολιτικών. Αυτή η πλευρά των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ως εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας, έχει καταστεί αντικείμενο μελέτης από την ερευνητική κοινότητα. Το πόσο έτοιμη είναι η ελληνική κοινωνία να δεχθεί μια παρόμοια πολιτική επικοινωνίας μέσα από τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τι αντίκτυπο έχει η χρήση των μέσων αυτών στο μέσο Έλληνα πολίτη αποτελεί αντικείμενο της παρούσας έρευνας.
Ή έρευνα
Το πόσο έτοιμη είναι η ελληνική κοινωνία να δεχθεί μια παρόμοια πολιτική επικοινωνίας μέσα από τη χρήση των ΜΚΔ και τι αντίκτυπο έχει η χρήση των μέσων αυτών στον μέσο Έλληνα πολίτη, αποτελεί αντικείμενο της έρευνας μου. Στόχος της έρευνάς μου είναι να αναλύσω τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται και αξιολογούν οι πολίτες τη δραστηριότητα των πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ταυτόχρονα, προσδιορίζονται οι κύριοι λόγοι για τους οποίους οι πολίτες ακολουθούν ή δεν ακολουθούν πολιτικούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά και ο βαθμός στον οποίο επηρεάζονται οι πολίτες από τις αναρτήσεις των πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Επιπρόσθετα, η παρούσα εργασία αποτελεί ένα πρώτο βήμα για τη δημιουργία ενός «εργαλείου», που θα επιτρέπει στον εκάστοτε ενδιαφερόμενο χρήστη να προσδιορίζει την «ομάδα-στόχο» (target group) στην οποία επιθυμεί να απευθυνθεί, να καταγράφει τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της και να δέχεται ανατροφοδότηση από το αποτέλεσμα των πολιτικών του δράσεων.
Το προφίλ της έρευνας
Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στηρίζεται στην «πρωτογενή» ποσοτική έρευνα. Για την έρευνα χρησιμοποιήθηκε ένα ερωτηματολόγιο 22 ερωτήσεων σε ηλεκτρονική μορφή. Στην έρευνα συμμετείχαν 509 φυσικά πρόσωπα, ηλικίας από 18 έως 75+ ετών. Το ερωτηματολόγιο ήταν προσβάσιμο σε όλες τις κύριες διαδικτυακές πλατφόρμες από 25 Δεκεμβρίου 20 έως 25 Ιανουαρίου 21. Η πρόσκληση συμμετοχής έγινε μέσω προσωπικής ανάρτησης μου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθώς και μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.
Τα ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν είναι τα κάτωθι:
1. Σε ποιο βαθμό επηρεάζονται οι πολίτες από τις αναρτήσεις των πολιτικών στα ΜΚΔ;
2. Ποιοι είναι οι κύριοι λόγοι για τους οποίους ακολουθούν ή δεν ακολουθούν οι πολίτες έναν πολιτικό στα ΜΚΔ;
3. Πώς αξιολογούν οι πολίτες τη δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ;
Για τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα ΙΒΜ SPSS έκδοση 27 (trial version). Πιο αναλυτικά χρησιμοποιήθηκαν περιγραφικά και επαγωγικά στατιστικά εργαλεία του προγράμματος. Επιπρόσθετα, για την διαπίστωση ύπαρξης ενδεχόμενων διασταυρώσεων μεταξύ των μεταβλητών διενεργήθηκαν t-tests (crosstabulation) όλων των μεταβλητών ως εξής:
α. Διασταυρώσεις ανά φύλο (Άνδρας -Γυναίκα)
β. Διασταυρώσεις ανά ομαδοποιημένη ηλικιακή ομάδα (έως 34, 35-54 και 54 έως 75+)
γ. Διασταυρώσεις ανά ομαδοποιημένο επίπεδο σπουδών (Γυμνάσιο- Λύκειο, Πτυχίο ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ και Μεταπτυχιακό -Διδακτορικό Δίπλωμα).
Τα κύρια αποτελέσματα της έρευνας
Από το σύνολο των 509 ατόμων που συμμετείχαν στη μελέτη, οι 233 είναι άνδρες και οι 276 γυναίκες, με ποσοστά 45.78% και 54.22% του συνολικού δείγματος, αντίστοιχα.
Διάγραμμα 1: Φύλο Συμμετεχόντων
Ηλικιακή κατανομή των συμμετεχόντων στην έρευνα έχει ως εξής:
α. Στην ηλικιακή κατηγορία έως 24 ετών, ανήκουν 160 άτομα με ποσοστό 31.43% του συνόλου.
β. Στην ηλικιακή κατηγορία 25-34 ετών κατατάχθηκαν 104 συμμετέχοντες με ποσοστό 20.43%,
γ. Στις ηλικίες από 35-44 ετών συμμετείχαν 85 άτομα με ποσοστό 16.70% του συνολικού δείγματος.
δ. Στην κατηγορία 45-54 ετών, κατατάχθηκαν 87 συμμετέχοντες με ποσοστό 17.09%
ε. Στην κατηγορία 55-64 ετών συμμετείχαν 63 άτομα με ποσοστό 12.38%.
στ. Οκτώ συμμετέχοντες, που αποτελούν το 1.57% του συνολικού δείγματος, ήταν από 65-74 ετών και
ζ. Δύο συμμετέχοντες με ποσοστό 0.39% ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 75+.
Διάγραμμα 2: Ηλικιακή κατανομή συμμετεχόντων
Από τους 509 συμμετέχοντες:
α. Οι 137 είναι φοιτητές και αποτελούν το 26.92% του συνολικού δείγματος.
β. Οι 113 είναι Υπάλληλοι του Δημοσίου ,με ποσοστό 22.20% επί του συνόλου.
γ. Οι 95 είναι Ιδιωτικοί Υπάλληλοι με ποσοστό 18.66%.
δ. Οι 55 είναι Αυτοαπασχολούμενοι Επαγγελματίες, με ποσοστό 10.81%.
ε. Οι 43, ή το 8.45% είναι Άνεργοι.
στ. Οι 29, δηλαδή το 5.70% είναι Συνταξιούχοι.
ζ. Οι 16, με ποσοστό 3,14%, είναι Μαθητές.
η. Οι 11 που καταλαμβάνουν ποσοστό 2.16% του συνόλου, ασχολούνται με Οικιακά.
ι. Οι 3 ή το 0.59% είναι εισοδηματίες και
ια. 7 ή το 1.38% δεν απάντησαν.
Διάγραμμα 3: Παρούσα απασχόληση συμμετεχόντων
Το ανώτερο επίπεδο σπουδών που έχουν ολοκληρώσει οι συμμετέχοντες, έχει ως εξής:
α. 2 ή το 0.39% είναι απόφοιτοι Γυμνασίου.
β 135 ή το 26.52% έχουν απολυτήριο Λυκείου.
γ. 27 με ποσοστό 5.30% έχουν πτυχίο ΙΕΚ ή Ιδιωτικού Κολλεγίου.
δ. 196 ή το 38.51% έχουν πτυχίο ΑΕΙ/ΤΕΙ.
ε. 137 ή το 26.92 είναι κάτοχοι μεταπτυχιακής εξειδίκευσης.
στ. 12 ή το 2.36% έχουν διδακτορικό.
Διάγραμμα 4: Ποιο είναι το ανώτερο επίπεδο σπουδών που έχετε ολοκληρώσει;
Διάγραμμα 5: Πολιτική τοποθέτηση συμμετεχόντων σύμφωνα με προσωπική τους εκτίμηση
Κύριες αιτίες για την «ακολούθηση» ή μη πολιτικών, στα ΜΚΔ
Οι 476 ή το 93.52% του δείγματος διαθέτουν λογαριασμό στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ενώ το 6.48% που αντιπροσωπεύει 33 άτομα, όχι.
Διάγραμμα 6: Διαθέτετε λογαριασμό στα ΜΚΔ;
Οι 203 ή το 39.88% των συμμετεχόντων «ακολουθούν» τουλάχιστον έναν πολιτικό στα ΜΚΔ και οι 270, δηλαδή το 53.05% όχι. Επίσης, οι 36 δηλαδή το 7.07% του συνολικού δείγματος, είτε δεν απάντησαν στο ερώτημα, είτε δεν έχουν λογαριασμό στα ΜΚΔ
Διάγραμμα 7: Ακολουθείτε κάποιον πολιτικό στα ΜΚΔ;
Όπως προκύπτει από το Διάγραμμα 8, οι 306 συμμετέχοντες ή το 60.12% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο ερώτημα «Σε ποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης ακολουθείτε περισσότερο πολιτικούς», είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Οι υπόλοιποι κατανέμονται ως εξής: οι 102 με ποσοστό 20.04%, ακολουθούν πολιτικό στο Facebook, οι 56 ή το 11.00% στο Instagram, οι 5 με ποσοστό 0.98% στο LinkedIn και οι 40 ή το 7.68% στο Twitter
Διάγραμμα 8: Σε ποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης «ακολουθείτε» περισσότερο πολιτικούς;
Οι 237 ή το 46.56% του συνόλου είτε «ακολουθούν» πολιτικό στα ΜΚΔ είτε δεν απάντησαν ποιος είναι ο κύριος λόγος που δεν «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ. Από τους υπόλοιπους, οι 171 ή το 33.60% ανέφερε ως κύριο λόγο μη ακολουθίας την έλλειψη ενδιαφέροντος για κάποιον πολιτικό, οι 39 ή το 7.66% ότι δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική γενικότερα, οι 27 ή το 5.30% δεν «ακολουθεί» πολιτικούς στα ΜΚΔ από φόβο αποκάλυψης των πολιτικών του πεποιθήσεων, οι 16 δηλαδή το 3.14% από φόβο κοινωνικής κριτικής ή στοχοποίησης και 19 ή το 3.73% για διάφορους λόγους, που παρουσιάζονται ομαδοποιημένοι δεδομένου ότι εμφάνισαν πολύ μικρή συχνότητα.
Διάγραμμα 9 Εάν δεν ακολουθείτε κάποιον πολιτικό στα ΜΚΔ ποιος είναι ο κύριος λόγος;
Οι 310 ή το 60.90% είτε δεν «ακολουθούν» πολιτικό στα ΜΚΔ, είτε δεν απάντησαν ποιος είναι ο κύριος λόγος που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 13 ή το 2.55% ενδιαφέρονται για τη συζήτηση/σχόλια κάτω από τις αναρτήσεις των πολιτικών, ένας (0.20%) για να παρακολουθεί τα τεκτενόμενα στο χώρο της πολιτικής, 11 ή το 2.16% επειδή επιθυμούν να ενημερώνονται για θέματα που αφορούν την προσωπική ζωή των πολιτικών, 172 ή το 33.79% ακολουθούν πολιτικούς στα ΜΚΔ γιατί επιθυμούν να ενημερώνονται για θέματα που σχετίζονται με πολιτικό περιεχόμενο, ένας (0.20%) γιατί θέλει να μαθαίνει τι συμβαίνει στη Χώρα/ Νομό του και πως εκπροσωπείται και ένας (0.20%) λόγω γνωριμίας του πολιτικού με πρόσωπο του άμεσου περιβάλλοντός του.
Διάγραμμα 10: Εάν ακολουθείτε κάποιον πολιτικό, ποιος είναι ο κύριος λόγος;
Πώς αξιολογούν οι πολίτες τη δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ
Οι 307 συμμετέχοντες ή το 60.31% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο αν οι πολιτικοί που «ακολουθούν» στα ΜΚΔ ταυτίζονται με το χώρο εκλογικής τους προτίμησης, είτε δεν «ακολουθούν» πολιτικό στα ΜΚΔ. Από τους υπόλοιπους, οι 111 με ποσοστό 21.81%, «ακολουθούν» τόσο πολιτικούς που ταυτίζονται με την εκλογική τους προτίμηση, όσο και πολιτικούς που δεν ταυτίζονται με την εκλογική τους προτίμηση. Οι 76 ή το 14.93% «ακολουθούν» αποκλειστικά πολιτικούς που ταυτίζονται με την εκλογική τους προτίμηση και οι 15 με ποσοστό 2.95% «ακολουθούν» αποκλειστικά πολιτικούς που δεν ταυτίζονται με την εκλογική τους προτίμηση.
Διάγραμμα 11: Οι πολιτικοί που ακολουθείτε στα ΜΚΔ ταυτίζονται με την εκλογική σας προτίμηση;
Οι 306 συμμετέχοντες ή το 60.12% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο αν θεωρούν ότι η εικόνα των πολιτικών στα ΜΚΔ ανταποκρίνεται στην πραγματική τους εικόνα, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 97 με ποσοστό 19.06% πιστεύουν ότι η εικόνα των πολιτικών στα ΜΚΔ ανταποκρίνεται στην πραγματική τους εικόνα (πολιτική στάση) και οι 106 με ποσοστό 20.83% όχι.
Διάγραμμα 12: Θεωρείτε ότι η εικόνα των πολιτικών στα ΜΚΔ (Social Media) ανταποκρίνεται στην πραγματική τους εικόνα (πολιτική στάση);
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο ποιοι χειρίζονται καλύτερα τα ΜΚΔ, οι πολιτικοί της κεντρικής πολιτικής σκηνής ή της τοπικής αυτοδιοίκησης, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν οι 111 ή το 21.81% πιστεύουν ότι καλύτερα χειρίζονται τα ΜΚΔ οι πολιτικοί της Κεντρικής πολιτικής σκηνής, οι 20 ή το 3.93% πιστεύουν ότι καλύτερα χειρίζονται τα ΜΚΔ οι πολιτικοί της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, οι 49 ή το 9.63% απάντησε ότι οι δύο κατηγορίες πολιτικών χειρίζονται τα ΜΚΔ το ίδιο καλά και οι 24 με ποσοστό 4.72% δεν εξέφρασαν άποψη.
Διάγραμμα 13: Ποιοι χειρίζονται καλύτερα τα ΜΚΔ, οι πολιτικοί της κεντρικής πολιτικής σκηνής ή της τοπικής αυτοδιοίκησης;
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο ποιους θεωρούν καλύτερους στο χειρισμό των ΜΚΔ, τους άνδρες ή τις γυναίκες πολιτικούς, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Οι 26 ή το 5.11% πιστεύουν ότι καλύτερα χειρίζονται τα ΜΚΔ οι άνδρες πολιτικοί, οι 28 ή το 5.50% πιστεύουν ότι καλύτερα χειρίζονται τα ΜΚΔ οι γυναίκες πολιτικοί, οι 131 ή το 25.74% απάντησαν ότι οι άνδρες και οι γυναίκες πολιτικοί χειρίζονται τα ΜΚΔ εξίσου καλά και οι 19 με ποσοστό 3.73% δεν εξέφρασαν άποψη.
Διάγραμμα 14: Ποιοι πιστεύετε ότι χειρίζονται καλύτερα τα ΜΚΔ, οι άνδρες ή οι γυναίκες πολιτικοί;
Διάγραμμα 15: Είστε ικανοποιημένος-η με τη δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ (Social Media);
Οι 307 συμμετέχοντες ή το 60.31% του συνολικού δείγματος, είτε δεν απάντησαν εάν είναι ικανοποιημένοι από τη δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν οι 12 ή το 2.36% είναι απόλυτα ικανοποιημένοι με την δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ, οι 73 με ποσοστό 14.73 είναι πολύ ικανοποιημένοι, οι 107 ή το 21.02% λίγο και οι 10 με ποσοστό 1.96% δεν είναι καθόλου ικανοποιημένοι.
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν εξέφρασαν άποψη αναφορικά με την ανακοίνωση σημαντικών αποφάσεων των πολιτικών απευθείας στα ΜΚΔ, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 64 ή το 12.57% δήλωσαν ότι δεν τους προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση το γεγονός αυτό, 19 ή το 3.73% πιστεύει ότι με τον τρόπο αυτό απαξιώνεται το πολιτικό περιεχόμενο και οι 121 ή το 23.77% κρίνουν τη συγκεκριμένη πρακτική ως ιδιαίτερα θετική και άμεση.
Διάγραμμα 16: Πως κρίνετε το γεγονός ότι πολιτικοί (ακόμα και κορυφαίοι στην «ιεραρχία» ανακοινώνουν τις αποφάσεις τους ή αντιδράσεις τους σε σημαντικές πολιτικές εξελίξεις μέσα από τα ΜΚΔ (Social Media);
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο εάν έχουν ολοκληρωμένη εικόνα για το έργο και τις δράσεις των πολιτικών μόνο μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χωρίς τη διαμεσολάβηση των παραδοσιακών μέσων, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από του υπόλοιπους, οι 70 ή το 13.75% αποκτά εικόνα για το έργο και τις δράσεις των πολιτικών αποκλειστικά μέσα από τα ΜΚΔ, ενώ οι 134 ή το 26.33% χρησιμοποιεί πέρα από τα ΜΚΔ και τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης.
Διάγραμμα 17: Έχετε ολοκληρωμένη εικόνα για το έργο και τις δράσεις των πολιτικών μόνο μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social Media), χωρίς τη διαμεσολάβηση των παραδοσιακών μέσων (εφημερίδα, τηλεόραση, ραδιόφωνο);
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο εάν είναι ικανοποιημένοι από τη συχνότητα που αναρτούν περιεχόμενο οι πολιτικοί στα ΜΚΔ, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 69 ή το 13.56% είναι απόλυτα ικανοποιημένο από τη συχνότητα που οι πολιτικοί αναρτούν στα ΜΚΔ, οι 32 ή το 6.29% επιθυμεί οι πολιτικοί να αναρτούν λιγότερο συχνά, οι 77 με ποσοστό 15.13% περισσότερο συχνά και οι 26 με ποσοστό 5.11% δεν εξέφρασαν άποψη.
Διάγραμμα 18: Είσαστε ικανοποιημένος-η από τη συχνότητα που αναρτούν οι πολιτικοί περιεχόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social Media);
Οι 306 συμμετέχοντες ή το 60.12% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο εάν είναι ικανοποιημένοι από το περιεχόμενο των αναρτήσεων των πολιτικών στα ΜΚΔ, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 50 ή το 9.82% είναι απόλυτα ικανοποιημένοι από το περιεχόμενο των αναρτήσεων των πολιτικών στα ΜΚΔ, οι 3 (0.59%) επιθυμούν λιγότερες κοινωνικές αναρτήσεις, οι 2 (0.39%) επιθυμούν λιγότερες πολιτικές αναρτήσεις, οι 12 ή το 2.36% επιθυμούν λιγότερες προσωπικές αναρτήσεις, οι 73 ή το 14.34% επιθυμούν περισσότερες κοινωνικές αναρτήσεις, οι 36 με ποσοστό 7.07% επιθυμούν περισσότερες πολιτικές αναρτήσεις, οι 11 ή το 2.16% επιθυμούν περισσότερες προσωπικές αναρτήσεις και οι 16 ή το 3.14% δεν εξέφρασε άποψη.
Διάγραμμα 19: Είσαστε ικανοποιημένος-η από το περιεχόμενο των αναρτήσεων των πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social Media);
Ενεργοποίηση των πολιτών από τη δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο εάν έχουν παρακινηθεί από τις αναρτήσεις πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να συμμετέχουν σε πολιτικές εκδηλώσεις, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 6 ή το 1.18% πολύ συχνά παρακινήθηκε από αναρτήσεις πολιτικών στα ΜΚΔ ώστε να συμμετάσχει σε πολιτικές εκδηλώσεις, οι 41 ή το 8.06% συχνά, οι 93 με ποσοστό 18.27% σπάνια, οι 62 ή το 12.18 ποτέ και 2 με ποσοστό 0.39% δεν εξέφρασαν άποψη.
Διάγραμμα 20: «Έχετε παρακινηθεί από τις αναρτήσεις πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social Media) να συμμετέχετε σε πολιτικές εκδηλώσεις;»
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο εάν έχει επηρεάσει την εκλογική τους προτίμηση η δραστηριότητα των πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από όσους απάντησαν, οι 97 ή το 19.06% απάντησε ότι σπάνια επηρεάσθηκε η εκλογική τους προτίμηση από τις αναρτήσεις πολιτικών στα ΜΚΔ, οι 44 ή το 8.64% συχνά, οι 54 ή το 10.61% ποτέ, οι 3 ή το 0.59% πολύ συχνά και οι 6 ή το 1.18% δεν εξέφρασε άποψη.
Διάγραμμα 21: «Έχει επηρεάσει την εκλογική σας προτίμηση η δραστηριότητα των πολιτικών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;»
Οι 305 συμμετέχοντες ή το 59.92% του συνολικού δείγματος είτε δεν απάντησαν στο εάν θεωρούν ότι η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους πολιτικούς συμβάλλει στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, είτε δεν ακολουθούν πολιτικό στα ΜΚΔ. Από τους υπόλοιπους, οι 55 ή το 10.81% συμφωνούν απόλυτα με την άποψη ότι η χρήση των ΜΚΔ από του πολιτικούς συμβάλλει στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, οι 106 ή το 20.83% συμφωνούν μερικώς, οι 28 με ποσοστό 5.50% ούτε συμφωνούν ούτε διαφωνούν, οι 12 ή το 2.36% :διαφωνούν μερικώς και οι 3 ή το 0.59% διαφωνούν απόλυτα.
Διάγραμμα 22: «Θεωρείτε ότι η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους πολιτικούς συμβάλλει στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά;»
Συμπεράσματα
Το 60% περίπου των συμμετεχόντων στην έρευνα, είτε δεν διαθέτει λογαριασμό, είτε δεν «ακολουθεί» πολιτικούς στα ΜΚΔ. Το ποσοστό αυτό είναι αρκετά υψηλό, ιδιαίτερα συγκρινόμενο με τα αντίστοιχα χωρών του Δυτικού κόσμου. Οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες στην έρευνα που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ είναι άνδρες με ποσοστό 54.7%, ενώ στην αρχική κατανομή του δειγματικού μας χώρου υπερτερούσαν οι γυναίκες με ποσοστό 54.22%. Παρατηρούμε επομένως ότι, παρότι η χρήση των ΜΚΔ ως εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας κερδίζει έδαφος σε πολλές χώρες του Δυτικού κόσμου και ιδιαίτερα στην Αμερική, το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετέχοντων στην έρευνά μας επιλέγει να μην ακολουθεί κάποιον πολιτικό.
Ως κύριο ΜΚΔ για την «ακολούθηση» πολιτικών οι συμμετέχοντες στην έρευνα, επέλεξαν το Facebook. Όπως έδειξε η έρευνά μας οι άνω των 55 ετών, που επιλέγουν να ακολουθούν πολιτικούς σ’ αυτό το ΜΚΔ, είναι περισσότεροι του αναμενόμενου αριθμού. Το ίδιο παρατηρήθηκε και στις πρόσφατες αμερικανικές εκλογές του 2020, όπου τόσο το επιτελείο του Μπάιντεν όσο και του Τραμπ, στράφηκαν στο Facebook προκειμένου να προσελκύσουν τους μεγαλύτερους σε ηλικία ψηφοφόρους και τις γυναίκες. Όσον αφορά τη χρησιμοποίηση του Facebook ως μέσου παρακολούθησης των πολιτικών και των πολιτικών εξελίξεων έρχεται σε αντιδιαστολή με τις διεθνείς πρακτικές, όπου το Twitter, τείνει ή έχει ήδη καταστεί ουσιαστικά πολιτικό «εργαλείο».
Ως κύριος λόγος μη «ακολούθησης» πολιτικών στα ΜΚΔ προκύπτει η έλλειψη ενδιαφέροντος για κάποιον πολιτικό και την πολιτική γενικότερα, με τις γυναίκες, τους νέους έως 34 ετών και όσους ολοκλήρωσαν μέχρι και Λύκειο, να είναι περισσότεροι του αναμενόμενου αριθμού. Οι αμέσως επόμενοι λόγοι, είναι αυτοί του φόβου αποκάλυψης των πολιτικών πεποιθήσεων και της κοινωνικής κριτικής. Στο σημείο αυτό, οι άνδρες και οι ηλικίας 55 έως 75+ συμμετέχοντες, εμφανίζονται περισσότεροι του αναμενόμενου.
Ο κύριος λόγος που κάποιοι από τους συμμετέχοντες επιλέγουν να ακολουθήσουν πολιτικούς στα ΜΚΔ είναι η ενημέρωση για θέματα που σχετίζονται με πολιτικό περιεχόμενο, με τους άνδρες, τους κατόχους μεταπτυχιακού και διδακτορικού τίτλου σπουδών, να είναι περισσότεροι του αναμενόμενου. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι είναι λίγοι οι ερωτηθέντες που επέλεξαν ως κύριο λόγο ακολούθησης τη συμμετοχή στη συζήτηση- σχόλια κάτω από τις αναρτήσεις τους και αυτό ίσως συμβαίνει γιατί οι πολίτες ενδεχομένως αποθαρρύνονται να συμμετέχουν στα συζήτηση κάτω από τα σχόλια υπό το φόβο της συγκρουσιακών εντάσεων.
Η πλειονότητα των συμμετεχόντων στην έρευνα που «ακολουθεί» πολιτικούς στα ΜΚΔ επιλέγει να ακολουθεί τόσο πολιτικούς που ταυτίζονται με την εκλογική τους προτίμηση, όσο και πολιτικούς άλλων χώρων, με τους άνδρες και τους κατόχους μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου που ανήκουν στην κατηγορία αυτή να εμφανίζουν μεγαλύτερη συχνότητα από ότι οι γυναίκες και οι απόφοιτοι έως και Λυκείου. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις που κάποιος επιλέγει να «ακολουθεί» αποκλειστικά, πολιτικούς διαφορετικών της εκλογικής του προτίμησης πολιτικών χώρων.
Οι περισσότεροι (52.2%) από τους συμμετέχοντες που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, θεωρούν ότι η «εικόνα» που προβάλλουν οι πολιτικοί στα ΜΚΔ δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική πολιτική τους στάση, με τους άνδρες και τους κατόχους πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ που ανήκουν στην κατηγορία αυτή, να εμφανίζουν μεγαλύτερη του αναμενομένου συχνότητα από ότι οι γυναίκες και οι κάτοχοι μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου.
Οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, θεωρούν ότι καλύτερα χειρίζονται τα ΜΚΔ οι πολιτικοί της κεντρικής πολιτικής σκηνής, με τους άνδρες και τους κατόχους μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου να εμφανίζουν μεγαλύτερη της αναμενόμενης συχνότητα. Ακολουθούν όσοι πιστεύουν ότι τα ΜΚΔ χειρίζονται εξίσου καλά, τόσο οι πολιτικοί της κεντρικής πολιτικής σκηνής όσο και αυτοί της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Αντίθετα, όσον αφορά στους άνδρες και τις γυναίκες πολιτικούς, η συντριπτική πλειοψηφία από τους συμμετέχοντες που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, θεωρεί ότι τα δύο φύλα χειρίζονται εξίσου καλά τα ΜΚΔ. Και εδώ οι άνδρες, οι ηλικίας έως 34 ετών καθώς και 35-54 ετών και οι κάτοχοι πανεπιστημιακού, μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου εμφανίζουν μεγαλύτερη συχνότητα από την αναμενόμενη.
Οι περισσότεροι (57.9%) από τους συμμετέχοντες που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, είναι «λίγο» έως «καθόλου» ικανοποιημένοι από τη δραστηριότητα των πολιτικών στα ΜΚΔ, με τους άνδρες και τους κατόχους μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου καθώς και όσους περάτωσαν έως και Λύκειο να εμφανίζουν μεγαλύτερη του αναμενομένου συχνότητα.
Η ανακοίνωση πολιτικών αποφάσεων ή αντιδράσεων πολιτικών σε σημαντικές πολιτικές εξελίξεις απευθείας μέσα από τα ΜΚΔ τυγχάνει θετικής αποδοχής από το 59.3% των συμμετεχόντων που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, με τους άνδρες, τους κατόχους μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου και τους κατόχους πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ, να εμφανίζουν μεγαλύτερη του αναμενομένου συχνότητα, ενώ οι γυναίκες και οι απόφοιτοι έως και Λυκείου μικρότερη. Επιβεβαιώνεται δηλαδή, ότι η πρακτική που ακολούθησε ο Τράμπ να αναρτά τις απόψεις του και τις θέσεις του άμεσα στο Twitter, χωρίς διαμεσολαβητές, θα τύγχανε αποδοχής από στους συμμετέχοντες στην έρευνά μας.
Το μεγαλύτερο ποσοστό (65.6%) των συμμετεχόντων στην έρευνα που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, δεν διαμορφώνει άποψη για το έργο και τη δράση των πολιτικών αποκλειστικά από τα ΜΚΔ, αλλά και από τα παραδοσιακά μέσα. Οι γυναίκες και οι κάτοχοι πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ που ενημερώνονται για τη δράση και το έργο των πολιτικών αποκλειστικά μέσα από τα ΜΚΔ εμφανίζονται περισσότεροι του αναμενόμενου αριθμού, ενώ οι άνδρες, οι κάτοχοι μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου καθώς και όσοι ολοκλήρωσαν έως και το Λύκειο, λιγότεροι του αναμενομένου. Επιβεβαιώνεται έτσι, ότι τα παραδοσιακά μέσα δεν έχουν χάσει την «κυριαρχία» τους, ιδιαίτερα όσον αφορά την ενημέρωση του κοινού για τα πολιτικά δρώμενα.
Αναφορικά με τη συχνότητα των αναρτήσεων των πολιτικών στα ΜΚΔ, οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες που «ακολουθούν» πολιτικούς στα ΜΚΔ, δηλώνουν ότι επιθυμούν περισσότερες αναρτήσεις. Οι κάτοχοι πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ και οι κάτοχοι μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου, που επιθυμούν περισσότερες αναρτήσεις των πολιτικών στα ΜΚΔ, εμφανίζουν μεγαλύτερο του αναμενομένου αριθμό. Σημαντικό μέρος όσων ολοκλήρωσαν έως και το Λύκειο, δηλώνουν απόλυτα ικανοποιημένοι.
Όσον αφορά στο περιεχόμενο των αναρτήσεων των πολιτικών στα ΜΚΔ, μεγάλο τμήμα (35.9%) όσων συμμετείχαν στην έρευνα και «ακολουθούν» πολιτικούς επιθυμεί περισσότερες κοινωνικές αναρτήσεις και ακολουθούν αυτοί που είναι απόλυτα ικανοποιημένοι. Οι άνδρες, επιθυμούν περισσότερες πολιτικές αναρτήσεις και οι γυναίκες δηλώνουν περισσότερο του αναμενομένου απόλυτα ικανοποιημένες. Σε γενικές γραμμές οι περισσότεροι επιθυμούν περισσότερες αναρτήσεις.
Επίσης, παρότι οι συμμετέχοντες στο συντριπτικό τους ποσοστό, δεν παρακινούνται να συμμετάσχουν σε πολιτικές εκδηλώσεις και δεν διαφοροποιούν την εκλογική τους προτίμηση λόγω των αναρτήσεων των πολιτικών στα ΜΚΔ, αποτιμούν ως ιδιαίτερα θετική τη χρήση των ΜΚΔ από τους πολιτικούς για την ενεργοποίηση των πολιτών. Περισσότεροι άνδρες και κάτοχοι πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ παρακινήθηκαν «συχνά» ή «πολύ συχνά από τις αναρτήσεις πολιτικών στο να συμμετάσχουν σε πολιτικές εκδηλώσεις. Επίσης, περισσότερες γυναίκες, νέοι ως 34 ετών και κάτοχοι πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ, δήλωσαν ότι «συχνά» ή/και «πολύ συχνά» επηρεάσθηκε η εκλογική τους προτίμηση λόγω αναρτήσεων πολιτικών στα ΜΚΔ. Όπως φάνηκε και στη διάψευση της θεωρίας της υποδόριας βελόνας, οι ψηφοφόροι δεν επηρεάστηκαν καταλυτικά για την αλλαγή της ψήφου τους από την έκθεση στα ΜΜΕ. Το ίδιο διαφαίνεται και στο δείγμα μας, όπου οι συμμετέχοντες απάντησαν ότι δεν επηρεάζονται, ώστε να αλλάξουν την εκλογική τους προτίμηση από τις αναρτήσεις των πολιτικών στα ΜΚΔ.
Τέλος, οι άνδρες και οι κάτοχοι πτυχίου ΙΕΚ/ΤΕΙ/ΑΕΙ και μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου, δηλώνουν σε μεγαλύτερο του αναμενόμενου αριθμό, ότι η χρήση των ΜΚΔ από τους πολιτικούς συμβάλλει στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά.
Βιβλιογραφία
Antonopoulos, N., Veglis, A. and Emmanouloudis, A. (2017). Online Markting for Media: The Case of Greek News Websites. International Journal of Marketing Studies, τομ. 9, τχ. 2.
Becker, L., McCombs, M., McLeod, J. (1975). The Development of Political Cgnitions. Beverly Hills: Sage.
Bredava, A. (2020). Biden’s and Trump’s election campaigns: a social media analysis. Διαθέσιμο στο: Biden’s and Trump’s election campaigns: a social media analysis (awario.com). [Τελευταία πρόσβαση:16 Ιανουαρίου 2021]
Burgess, J. (2020). Social Media Definition: The Guide You Need To Get Results. Διαθέσιμο στο:Social Media Definition: The Guide You Need To Get Results – Heidi Cohen. [Τελευταία πρόσβαση: 19 Νοεμβρίου 2020]
Dang- Xuan, L., Stieglitz, S., Wladarsch, J. and Neuberger, C. (2013). An investigation of influentials and the role of sentiment in political communication on Twitter during election periods. Information, Communication and Society, 16, 795-825.
Enli, G. and Skogerbo, E. (2013). Personalized campaigns in party- centred politics: Twitter and Facebook as arenas for political communication. Information, Communication and Society.
Falk, B. (1994). Εξευρενήστε το Internet. Αθήνα, Κλειδάριθμος.
Gerstle, J. (2014). Η πολιτική επικοινωνία. Αθήνα: Τυπωθήτω.
Google. (2010). Εισαγωγή στα δίκτυα υπολογιστών. Διαθέσιμο στο: https://sites.google.com/site/eisagogestadiktyaypologiston1/diadiktyo-internet [Τελευταία πρόσβαση: 10 Νοεμβρίου 2020]
Heywood, A. (2006). Εισαγωγή στην Πολιτική. Αθήνα, Πόλις.
Humprecht, E. and Esser, F. (2016). Mapping digital journalism: Comparing 48 news websites from six countries. Journalism 1-19.
Kaplan, A. and Haenlein, M. (2012). Social media: back to the roots and back to the future. Journal of Systems and Information Technology, 14(2), 101-104.
Kenski, K. and Jameson, K. (2017). The Oxford Handbook of Political Communication. Oxford: Oxford University Press.
McFadden, C. Youtube. Διαθέσιμο στο: interestinginengineering.com. [Τελευταία πρόσβαση: 21 Νοεμβρίου 2020]
McNair, B. (1998). Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία. Αθήνα: Κατάρτι.
McQuail, D. (1997). Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία. Αθήνα: Παπαζήσης.
Nicholas, C. (2009). Facebook. Διαθέσιμο στο; Application Error (ft.com). [Τελευταία πρόσβαση: 15 Νοεμβρίου 2020]
Nimmo, D., Sanders, K. (1981). Handbook of Political Communication. London: Sage Publications.
Papathanasopoulos, S., Negrine, R. (1996). The ‘Americanization’ of Political Communication: A Critique. The International Journal of Harvard inPress/Politics.
Perloff, R. (1998). Political Communication. Politics, Press, and the Public in America. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
Philips, S. (2007). A brief history of Facebook. Διαθέσιμο στο; A brief history of Facebook | Technology | The Guardian. [Τελευταία πρόσβαση: 25 Νοεμβρίου 2020]
Prior, M. (2007). Post-broadcast democracy: how media choice increases inequality in political involvement and polarizes elections. New York: Cambridge University Press.
Sasso, B. (2012). Lawmakers, citizens react to the State of the Union via social media. The Hill.
Sengupta, S., Perlroth, N., Wortham, J. (2012). Behind Instagram’s success, networking the old way. Διαθέσιμο στο; Instagram Founders Were Helped by Bay Area Connections – The New York Times (nytimes.com). [Τελευταία πρόσβαση: 25 Νοεμβρίου 2020]
Stromback, J. (2008). Four phases of mediatization: An analysis of the mediatization of politics. The International Journal of Press/Politics, 13(3), 228-246
Wikipedia. (2008). Social Media. Διαθέσιμο στο: Social media – Wikipedia. [Τελευταία πρόσβαση:4 Ιανουαρίου 2021]
Wikipedia. (2021). Classmates.com. Διαθέσιμο στο: classmates.com – Wikipedia [Τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2021]
Wikipedia. (2021). SixDegrees.com. Διαθέσιμο στο: SixDegrees.com – Wikipedia. [Τελευταία πρόσβαση: 15 Ιανουαρίου 2021]
Ελληνική
Αγοραστός, Κ. (2019). Πολιτική ως κάλεσμα και ως επάγγελμα. Διαθέσιμο στο: Το άσπρο και το μαύρο (bookpress.gr). [Τελευταία πρόσβαση: 15 Οκτωβρίου 2020]
Αριστοτέλης. (1975). Ηθικά Νικομάχεια. Αθήνα: Πάπυρος.
Δαφέρμος, Β. (2011). Κοινωνική στατιστική και μεθοδολογία έρευνας με το SPSS. Θεσσαλονίκη: Ζήτη.
Δεμερτζής, Ν. (2002). Πολιτική επικοινωνία. Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο. Αθήνα: Παπαζήσης.
Καμπάς, Γ. (2005). Προεκλογική εκστρατεία και Διαδίκτυο. Η άποψη των υποψηφίων της Νέας Δημοκρατίας στις εκλογές του 2004. Καστοριά: Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Μακεδονίας.
Κορίκης, Κ. (2016). Η νίκη του Τραμπ και τα Social Media: Journalism & Media Literacy Initiative.
Κουλούρη, Α. (2018). Ο Donald Trump εναντίον των παραδοσιακών Μέσων Ενημέρωσης: Ο λαϊκισμός και η προπαγάνδα ως συστατικά του δημόσιου λόγου του στο twitter. Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Κουτσαντώνης, Γ. (2018). Ορίζοντας την πολιτική. Διαθέσιμο στο: Ορίζοντας την πολιτική ~ ResPublica (συνδιαμορφώσεις). [Τελευταία πρόσβαση: 22 Οκτωβρίου 2020]
Μακρυδημήτρης, Α. (1998). Η πολιτική τέχνη. Διαθέσιμο στο: ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ Η πολιτική τέχνη – ΤΑ ΝΕΑ (tanea.gr). [Τελευταία πρόσβαση: 15 Οκτωβρίου 2020]
Μεϊμάρης, Μ. (1998). Η συμβολή και τα όρια των νέων τεχνολογιών στη διαμόρφωση του διεθνούς και του ελληνικού επικοινωνιακού περιβάλλοντος. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Μεταξάς, Ι. (2001). Πολιτική Επικοινωνία. Αθήνα- Κομοτηνή: Σάκκουλας.
Παναγιωτοπούλου, Ρ., Ρηγοπούλου, Π., Ρήγου, Μ., Νοτάρης, Σ. (1998). Η «κατασκευή» της πραγματικότητας και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Παπαθανασόπουλος, Σ. (2002). Τηλεόραση και Εκλογές στην Ελλάδα τη δεκαετία 1990-2000 στο Ν. Δεμερτζής (επιμ- εισαγ.). Η πολιτική Επικοινωνία στην Ελλάδα. Αθήνα: Παπαζήσης.
Παπαθανασόπουλος, Σ. (2004). Πολιτική και ΜΜΕ. Η περίπτωση της Νότιας Ευρώπης. Αθήνα: Καστανιώτης.
Παπακωνσταντίνου, Κ. και Κατσίρας, Λ. (2009). Πολιτική και δίκαιο Β’ γενικού λυκείου. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
Παπασωτηρίου, Χ. (2019). Η Αμερικανική πολιτική από τον Φράνκλιν Ρούζβελτ στον Ντόναλντ Τράμπ. Αθήνα: Ποιότητα.
Παραλίκης, Ε. (2019). Πολιτική και Διαδίκτυο: Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στην σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Πλειός, Γ. (2001). Ο Λόγος της Εικόνας. Ιδεολογία και Πολιτική. Αθήνα: Παπαζήσης.
Πουλακιδάκος, Σ. (2020). 2019 οι πρώτες εκλογές μετά το μνημόνιο. Αθήνα: Παπαζήσης.
Ρήγου, Μ. (2000). Internet, δημόσια σφαίρα και κοινωνία των πολιτών. Αθήνα: Παπαζήσης.
Ρήγου, Μ. (2003). Η ψηφιακή πρόκληση: ΜΜΕ και Δημοκρατία. Αθήνα: Δαρδανός.
Ρήγου, Μ. (2014). Από την ψηφιακή επανάσταση στην ψηφιακή επιτήρηση. Νέα μέσα, δημοσιότητα και πολιτική. Αθήνα: Σιδέρης.
Σιαπέρα, Ε. και Δημητρακοπούλου, Δ. (2012). Διαδίκτυο και Δημοσιογραφία: Παραδοσιακές και Εναλλακτικές Μορφές. Ζητήματα Επικοινωνίας, τχ.14-15.
Σκουτέλη, Μ. (2017). Κοινωνικά μέσα και πολιτική εμπλοκή: Η νέα δύναμη στην πολιτική μέσα από τα κοινωνικά μέσα. Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Φώτης, Ν. (2008). Τι είναι το Internet. Διαθέσιμο στο: https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/ti-einai-to-internet/ [Τελευταία πρόσβαση: 11 Ιανουαρίου 2021]
medianalysis.net 