της Κοραλίας Ξεπαπαδέα

Τα τελευταία τουλάχιστον δέκα με δεκαπέντε χρόνια, τόσο η οικονομική κρίση και η κρίση στον χώρο των εκδόσεων, όσο κυρίως η ραγδαία εξάπλωση των ψηφιακών τεχνολογιών, έχουν οδηγήσει σε έναν άνευ προηγουμένου μετασχηματισμό σε ό,τι αφορά την έντυπη δημοσιογραφία, την πρόσβαση των πολιτών στην πληροφορία, την ενημέρωση για παντός είδους ζητήματα και την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Η καθημερινότητα και οι συνήθειές μας έχουν επηρεαστεί και εξακολουθούν να επηρεάζονται ακόμα περισσότερο σήμερα από τα νέα μέσα ενημέρωσης, ήτοι το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Σε ό,τι αφορά την έντυπη δημοσιογραφία συγκεκριμένα, το «πλήγμα» που φαίνεται να υπέστησαν εφημερίδες και περιοδικά παγκοσμίως, ήδη από το 2009, υπήρξε αρκετά ισχυρό – αν όχι συντριπτικό. Η κρίση αυτή δεν θα μπορούσε φυσικά να αφήσει ανεπηρέαστο τον ειδικό τύπο και, πιο συγκεκριμένα, τον κλάδο των μουσικών περιοδικών.

Η έρευνα για τον μουσικό περιοδικό τύπο

Η μελέτη και η χαρτογράφηση του μουσικού περιοδικού τύπου στην Ελλάδα αποτέλεσε το βασικότερο αντικείμενο της έρευνάς μου με τίτλο: «Ο μουσικός περιοδικός τύπος στην Ελλάδα: μια απόπειρα χαρτογράφησης του κλάδου των μουσικών περιοδικών στην περίοδο 1946 – 2022». Εφαλτήριο για την πραγματοποίηση της έρευνας αποτέλεσε η επιθυμία να συγκροτηθεί ένας «χάρτης», στον οποίο θα αποτυπώνεται το σύνολο – ή έστω ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα -μουσικών τίτλων που κυκλοφόρησαν στον ελληνικό περιοδικό τύπο, καθώς και των ανθρώπων που συνδέθηκαν με τον κλάδο, είτε ως δημιουργοί και εμπνευστές εντύπων, είτε ως εκδότες, διευθυντές, αρθρογράφοι και μουσικοκριτικοί.

Σημειώνεται ότι, ελλείψει βιβλιογραφίας για τον μουσικό περιοδικό τύπο στην περίπτωση της Ελλάδας, η μεθοδολογία της έρευνας στηρίχθηκε στην αναζήτηση πρωτογενούς υλικού μέσω ημι-δομημένων συνεντεύξεων και με τη χρήση ερωτήσεων ανοιχτού τύπου. Οι άνθρωποι που μίλησαν στα πλαίσια της έρευνας, δραστηριοποιούνται στον ελληνικό τύπο από τις δεκαετίες 1970 – 1980 μέχρι και σήμερα, συνεργάστηκαν επαγγελματικά με διάφορα μουσικά περιοδικά ως μέλη συντακτικών ομάδων, ως συντελεστές, εκδότες και διευθυντές εντύπων, ενώ ορισμένοι αρθρογραφούσαν ή/και εξακολουθούν να αρθρογραφούν, τόσο στον έντυπο, όσο και στον ηλεκτρονικό τύπο.

Ωστόσο, πέρα από την πρωτογενή ποιοτική έρευνα και, εξαιτίας αντικειμενικών δυσκολιών που ανέκυψαν στην προσπάθεια αναζήτησης περισσότερων συνεντευξιαζόμενων προσώπων, ένα μέρος του υλικού ανασύρθηκε από πηγές του ηλεκτρονικού τύπου και, συγκεκριμένα, από έρευνες, άρθρα και συνεντεύξεις σε ελληνικές και ξένες ιστοσελίδες.

Τα κύρια αποτελέσματα της έρευνας

Η έρευνα εντόπισε και κατέγραψε συνολικά εβδομήντα τρεις (73) τίτλους μουσικών περιοδικών και φανζίν, τα οποία κυκλοφόρησαν στον ελληνικό τύπο από το 1946 έως το 2022. Οι τριάντα εννιά (39) από αυτούς τους τίτλους εντάχθηκαν στο ενδεικτικό χρονοδιάγραμμα που δημιουργήθηκε για την έρευνα και το οποίο στοχεύει σε μία πρώτη, ακαδημαϊκή απόπειρα χαρτογράφησης του μουσικού περιοδικού τύπου στην Ελλάδα από τα μέσα του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα (το χρονοδιάγραμμα παρατίθεται παρακάτω).

Η καταγραφή του συνόλου των εντύπων πραγματοποιήθηκε σε δύο περιόδους/φάσεις με σημείο τομής την έναρξη της νέας χιλιετίας: Στη φάση Α’ και, με βάση τη χρονολογία δημιουργίας τους, καταγράφονται τα μουσικά έντυπα που κυκλοφόρησαν από τα μέσα του 20ού αιώνα και συγκεκριμένα, από το 1946 μέχρι το 2000, ενώ στη φάση Β’, καταγράφονται εκείνα που κυκλοφόρησαν στις αρχές του 21ου αιώνα, από το 2001 έως το 2022.

Παρακάτω παρατίθενται συγκεντρωτικά οι τίτλοι μουσικών περιοδικών και φανζίν που κατέγραψε η έρευνα και θα ακολουθήσει μία σύντομη επισκόπηση του ρόλου και της συμβολής των εντύπων σε ό,τι αφορά: αφενός τη στήριξη και ανάδειξη της εγχώριας και διεθνούς μουσικής σκηνής, αφετέρου τη σχέση των εντύπων με τους αναγνώστες και το μουσικόφιλο κοινό.

Μουσικά περιοδικά που δημιουργήθηκαν τον 20ο αιώνα (1946 – 2000)

• «Το Ελληνικό τραγούδι» από το 1943,  «Το καινούριο Τραγούδι» (1949 – 1955), «Το μοντέρνο τραγούδι» (1946 – 1982). Πρόκειται για περιοδικά του Κώστα Μάνεση, ο οποίος περιγράφεται ως «ο πρώτος επαγγελματίας εκδότης μουσικών περιοδικών στη χώρα».
• «Μοντέρνοι Ρυθμοί» (1964 – 1969).  Το πρώτο μουσικό περιοδικό της δεκαετίας του ‘60. Διευθυντής και εκδότης: Θανάσης Τσόγκας. Συντακτική ομάδα: Νίκος Μαστοράκης, Θόδωρος Σαραντής, Λευτέρης Κογκαλίδης, Χρήστος Λεβέντης, Γιώργος και Σπύρος Καρατζαφέρης, Γιάννης Πετρίδης.
• «ΣΏΟΥ» («Show») 1971
• «Μουσική Γενιά» (1972). Εκδότης: Στέλιος Ελληνιάδης.
• «Ήχος & Hi-Fi» (1973 – ). Περιγράφεται ως το πρώτο ηχο-μουσικό περιοδικό στα 70s. Ιδρύθηκε από τον εκδότη και επιχειρηματία Κώστα Καββαθά. Από το δυναμικό του «Ήχος & Hi-Fi» αναδείχθηκε μία πολυπληθής γενιά μουσικών δημοσιογράφων και κριτικών, ανάμεσά τους και ο Αργύρης Ζήλος, επικεφαλής της τότε συντακτικης ομάδας, ο οποίος περιγράφεται συχνά ως «πρωτοπόρος» και «θεμελιωτής» της μουσικής κριτικής στην Ελλάδα. Τη συντακτική ομάδα απαρτίζουν, μεταξύ άλλων οι: Γιάννης Αλεξίου, Γιώργος Χαρωνίτης, Κώστας Γιαννουλόπουλος, Τάσος Φαληρέας, Κώστας Λυμπερόπουλος, Αιμίλιος Κατσούρης, Θοδωρής Μανίκας, Σωκράτης Παπαχατζής (αρχισυντάκτης του μουσικού Τμήματος).

Στη σημερινή του μορφή, το περιοδικό ονομάζεται «hxos+Sound Vision», λειτουργεί υπό νέα διεύθυνση και η ύλη του αφορά αποκλειστικά τη στερεοφωνία.

• «Στέρεο»
• «Στερεοφωνία»
• «High End»
• «Hitech»
• «Ποπ & Ροκ» (1978 – 2012). Ιδρύθηκε από τους Γιάννη Πετρίδη (διευθυντής σύνταξης), Κώστα Ζουγρή και Βάσο Τσιμιδόπουλο.

«18»: Μηνιαία εφημερίδα του «Ποπ και Ροκ» (1979) με εκδότη τον Άρη Γκριτζάλη, σύμβουλο έκδοσης τον Γιάννη Πετρίδη και διευθυντή σύνταξης τον Κώστα Ζουγρή.

«ΜΟΥΣΙΚΗ» (1977 – 1988). Κυκλοφόρησε από τους Γιώργο Κυριαζίδη (διευθυντής σύνταξης) και Νίκο Γραμματίκα.

«Μουσικό Εξπρές» (1979 – 1981)

«Ντέφι» (1982 – 1995). Υπεύθυνος σύνταξης: Στέλιος Ελληνιάδης. Εκδότης: Σωτήρης Νικολακόπουλος. Την επιτροπή απαρτίζουν και οι: Άκης Πάνου, Τάσος Φαληρέας, Νίκος Ξυδάκης.

«Metal Hammer & Heavy Metal» (1984 – ). Ιδρυτική πρωτοβουλία του Γιάννη Κουτουβού.

«ΠΟΠ ΚΟΡΝ» (1985 – 2008). Εκδότης: Γιώργος Κούρτης, ιδιοκτήτης της εταιρίας ΜΟΥΣΙΚΟΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΒΕΕ.

«Δισκογραφία». Κυκλοφόρησε από τον Κώστα Γιαννουλόπουλο σε συνεργασία με τις εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ.

«Μουσικά Θέματα»

«Μουσικός Κόσμος»

«Τοπ και Στίχοι»

«Phenomenon»

«ΟΖ» (1990 – 1994), μουσική εφημερίδα. Εκδότης: Αντώνης Πανούτσος.

«Πάλκο» (1992 – 2012)

«Jazz & τζαζ» (1993 – 2013). Κυκλοφόρησε από τους Γιώργο Χαρωνίτη (εκδότης), Γιούλη Μαρτίνη και Στέφανο Σαμακά.

«FRACTAL PRESS» (1993 – 2004)

«Vox» (1994 – 1995)

«Δίφωνο» (1995 – 2011). Οραματιστής, δημιουργός και υπεύθυνος του μουσικού Τμήματος ήταν ο Μιχάλης Κουμπιός, ο οποίος εκτέλεσε χρέη συμβούλου έκδοσης από το πρώτο τεύχος. Από το 2000 έως το 2006, διετέλεσε διευθυντής έκδοσης και διευθυντής σύνταξης. Το «Δίφωνο» εξέδιδε η εταιρεία ΜΟΥΣΙΚΟΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΒΕΕ, ιδιοκτησίας Γιώργου Κούρτη και Αλέκου Γκιτέρσου, ενώ κάποια στιγμή το περιοδικό «πέρασε» στην εταιρία Best End, ιδιοκτησίας Ομίλου Γιαννίκου.

«Metal Invader» (1996 – 2001)

«Πίστα» (1996 – 2004). Δημιουργός και εκδότης: Γιώργος Σπανός, ιδιοκτήτης της δισκογραφικής εταιρείας NEXT

«Zoo» (1997 – 2001) του Νίκου Πετρουλάκη.

«Music Life» (1997 – 1998)

«Μουσικό Καφέ» (1998 – 1999)

«Μελωδία» (1999 – 2000)

«Voice»

Άλλα μουσικά έντυπα που κυκλοφόρησαν ανάμεσα στις δεκαετίες 1970 – 2000

• «Δίσκος κασσέτα»
• «Oktava»
• «ΔΙΑΠΑΣΩΝ»
• «Lemon»
• «Noiz»
• «Μουσικοί Ορίζοντες»
• «Ασμα το Ελληνικόν» από τον εκδότη Νίκο Σκορίνη
• «Λαϊκό Τραγούδι» του δημοσιογράφου Γιώργο Κοντογιάννη
• «Καλλιτεχνική ενημέρωση» του Βασίλη Κουτσοθανάση
• «Oktava»
• «ΔΙΑΠΑΣΩΝ»
• «Opera»
• «Ραντεβού με τα αστέρια»
• «Συλλογές»
• «Μουσικός Τόνος»
• «Χορεύω»
• «Χορός και παράδοση»
• «Η Φωνή των Υπέρμαχων»
• «ΝΟΤΕΣ & stars»
• «ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΤΟΝΟΣ»
• «Νύχτα Live»
• «Νύχτα»
• «Χρυσή Νότα»
• «MUZINE»

Μουσικά περιοδικά που δημιουργήθηκαν τον 21ο αιώνα (2001 – 2022)

• «Μετρονόμος» (2001 – ). Εκδότης και διευθυντής: Θανάσης Συλιβός.

«Echo & artis» (2001 – 2003) από τις εκδόσεις Καββαθά.

«Rock Hard» (2005 – 2010). Εκδότης: Σάκης Φράγκος.

«Pop Eleven» (2005 – 2011) από τις εκδόσεις Φαληρέα.

«Όασις» (2008 – 2010). Εμπνευστής και διευθυντής: Κώστας Μπαλαχούτης. Εκδότης: εταιρία Best End, ιδιοκτησίας Ομίλου Γιαννίκου.

«Sonik»: (2004 – 2017). Κυκλοφόρησε υπό την καθοδήγηση του Μάκη Μηλάτου. Υπεύθυνος έκδοσης: Τάσος Βογιατζής, αρχισυντάκτης: Χρήστος Συμβουλίδης.

«Rolling Stone Greece» (2021 – ). Πρόκειται για την ελληνική έκδοση του αμερικανικού «Rolling Stone» που κυκλοφορεί με την «Εφημερίδα των Συντακτών». Εκδότης είναι η people media, στη διεύθυνση του περιοδικού η Ειρήνη Σαρλή, ενώ τη συντακτική επιτροπή απαρτίζουν οι: Μάρκος Φράγκος, Νίκος Πετρουλάκης, Αντώνης Βιλλιώτης, Μαρία Μαρκουλή, Άγγελος Κλειτσίκας και Δημήτρης Κανελλόπουλος. Συμμετέχουν και πολλοί συνεργάτες.

Μουσικά φανζίν

• «Psychagogos» («Ψυχαγωγός») του Νίκου Κοντογούρη (1985 – 1991)

• «Rollin Under» του Μπάμπη Αργυρίου (1985 – 1991)

«Βρωμιά» (1985 και μετά)

«Στις σκιές του Β-23» (1985 και μετά)

«Miz Maze» (1985 και μετά),

«Merlin’s music box» (1989 – 1994),

«Wake Up It’s ’66» (δεκαετία ‘90)

«Fuzz Scream» (δεκαετία ‘90)

«Shake» (δεκαετία ‘90)

«Girls In The Garage» (δεκαετία ‘90)

«Gew-Gaw» (δεκαετία ‘90)

Ο ρόλος και η συμβολή των μουσικών εντύπων: Μια σύντομη επισκόπηση

Σύμφωνα με όσα εξετάστηκαν στην έρευνα, από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940, τα μουσικά περιοδικά που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, ανήκαν στις βασικότερες πηγές πληροφόρησης και ενημέρωσης για θέματα σχετικά με την ελληνική και την ξένη μουσική. Τα περιοδικά αυτά, ως αναπόσπαστο κομμάτι αυτού που αποκαλούμε «ειδικό τύπο», κυκλοφορούσαν συνήθως στις αρχές κάθε μήνα και όχι απαραίτητα σε συγκεκριμένη ημερομηνία. Κάποια έβγαιναν στα μέσα του μήνα, άλλα ήταν δεκαπενθήμερα και άλλα μηνιαία, ενώ διανέμονταν κυρίως σε περίπτερα και μίνι μάρκετ της χώρας, με τους αναγνώστες και μουσικόφιλους να περιμένουν με αγωνία την κυκλοφορία του νέου τεύχους. Σε αυτά μπορούσε κανείς να διαβάσει μουσικές κριτικές, δισκοκριτικές και ειδική αρθρογραφία, γραμμένη ταυτόχρονα με τις μουσικές εξελίξεις, η οποία έδινε «παλμό» στην εποχή, διευρύνοντας την απήχηση των εντύπων στο φιλόμουσο κοινό. 

Ιδιαίτερα κατά τις δεκαετίες 1970 – 1990, ο μουσικός τύπος φαίνεται να διένυσε μία από τις καλύτερες φάσεις του, γνωρίζοντας ενθουσιώδη απήχηση από μουσικόφιλο κοινό και αναγνώστες. Ειδικά τα έντυπα που περιγράφονται ως τα πιο «δημοφιλή», είτε λόγω της διευρυμένης απήχησής τους στο κοινό (βλ. «Ποπ & Ροκ» κ.α.), είτε λόγω της «βαρύτητας» των δισκοκριτικών τους (βλ. «Ήχος & Hi-Fi» κ.α.), φαίνεται να συνέβαλαν στη συγκρότηση μιας ευρύτερης κουλτούρας, με κοινές συνισταμένες το ενδιαφέρον για τη μουσική, τη νοηματοδότηση μέσω της μουσικής ενημέρωσης και την «τριβή» με το έντυπο. Τα περιοδικά αυτά δημιούργησαν μια κοινότητα πιστών, φιλόμουσων αναγνωστών, η οποία, μάλιστα, φαίνεται να αλληλεπιδρούσε με τους μουσικογράφους ως εξής: είτε  «συμβολικά», μέσα από τη συμφωνία ή διαφωνία των αναγνωστών με την εκάστοτε κριτική των γραφόντων, είτε «έμπρακτα» σε αρκετές περιπτώσεις, δεδομένου ότι αρκετά έντυπα συμπλήρωναν την πολύμορφη ύλη τους, δημοσιεύοντας στις σελίδες τους την αλληλογραφία με τους αναγνώστες. Και παρότι τα περισσότερα μουσικά έντυπα είχαν μια συγκεκριμένη ταυτότητα και κατεύθυνση, με την έννοια ότι άλλα ήταν για το ροκ, άλλα για το μέταλ, άλλα για τη τζαζ, άλλα για το ελληνικό τραγούδι, όλα τους φαίνεται να συναντήθηκαν σε ένα κοινό σημείο: καλλιέργησαν τηνάμεση, ζωντανή και συχνά εν-πρόσωπη σχέση μεταξύ πομπού και δέκτη.

Αξιοσημείωτη ήταν η συμβολή του μουσικού περιοδικού τύπου και σε ό,τι αφορά τη στήριξη και την ανάδειξη της εγχώριας και της διεθνούς μουσικής σκηνής: τα μουσικά έντυπα λειτούργησαν σε μεγάλο βαθμό ως «διαμεσολαβητές» και «ενδιάμεσοι» για τη γνωριμία συγκροτημάτων και καλλιτεχνών με το φιλόμουσο κοινό, φιλοξενώντας τους μουσικούς στα εξώφυλλά τους, δημοσιεύοντας συνεντεύξεις και αφιερώματα στις σελίδες τους, συνοδεύοντας τα τεύχη τους με -συλλεκτικά και μη- cd και δίσκους βινυλίου, είτε διοργανώνοντας ή/και συμβάλλοντας στη διοργάνωση ζωντανών εμφανίσεων και συναυλιών (βλ. «Ντέφι», «Δίφωνο», «Rock Hard» κ.α.).

Ταυτόχρονα, ο μουσικός τύπος φαίνεται να έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο σε ό,τι αφορά τη γνώση, αλλά και την καλλιέργεια άποψης και γούστου για φιλόμουσους αναγνώστες, συλλέκτες δίσκων και γενικότερα ανθρώπους με ενδιαφέρον και αγάπη στη μουσική. Ο περιοδικός τύπος κατάφερε να δημιουργήσει «αναφορές», τόσο για τη μουσική γενικότερα, όσο και για τα μουσικά και πολιτιστικά δρώμενα της εποχής ειδικότερα. Η συμβολή των περιοδικών ήταν καθοριστική ως προς την ενημέρωση και πληροφόρηση των αναγνωστών για τα ειδικά θέματα που τους ενδιέφεραν και που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τους αφορούσαν. Ιδιαίτερα κατά τις δεκαετίες πριν το 2000 και την εξάπλωση του διαδικτύου, η επίδραση των μουσικών εντύπων έγινε αισθητή ακόμα και σε επίπεδο καθημερινής ζωής, με συζητήσεις σε παρέες και ευρύτερους κοινωνικούς κύκλους να έχουν στο επίκεντρο τη μουσική ή τις συμφωνίες/ασυμφωνίες των φιλόμουσων αναγνωστών με τις δισκοκριτικές που διάβαζαν στα περιοδικά. Κάπως έτσι, φαίνεται να διαμορφώθηκε μία σχέση «αξίας» ανάμεσα στον πομπό και τον δέκτη, ανάμεσα δηλαδή σε αυτόν που μεταφέρει την πληροφορία ή/και τη γνώμη του και σε αυτόν που με ζήλο προτίθεται να τη διαβάσει, να την επεξεργαστεί, να εκφέρει συμφωνία ή/και αντίλογο και, τέλος, να μοιραστεί αυτή την εμπειρία με τους οικείους του.

Το ίδιο περίπου συνέβη και με τα μουσικά φανζίν (fanzines)που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980. Η επικοινωνία και ανταλλαγή απόψεων με τον εκτός Ελλάδας κόσμο τη δεκαετία του ‘80 γινόταν μέσω ενός τεράστιου ταχυδρομικού δικτύου. Τα φανζίν, από τη μία αποτελούσαν μια – και ίσως τη μοναδική – πηγή ενημέρωσης για τα τεκταινόμενα του μουσικού underground και, από την άλλη, προωθούσαν δεκάδες διευθύνσεις συγκροτημάτων, εντύπων και συλλογικοτήτων, σε άτομα που «διψούσαν» για νέα γνώση και αναζητούσαν τρόπους για να ανταλλάξουν απόψεις. Από τα μέσα του 1980 μέχρι και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1990, κυκλοφορούσαν φανζίν από και προς κάθε άκρη της Ελλάδας, από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, μέχρι την Κρήτη, την Αλεξανδρούπολη και την Πάτρα. Τα zines αυτά υιοθετήθηκαν από το punk, το underground metal, την ψυχεδέλεια, το garage, το indie-pop, αλλά και από τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία, τα κόμικς και την επιστημονική φαντασία.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: 1946 – 2022

Για την οπτικοποίηση της διαδρομής των μουσικών εντύπων, δημιουργήθηκε ένα ενδεικτικό χρονοδιάγραμμα, μέσω του οποίου επιχειρείται η χαρτογράφηση του μουσικού περιοδικού τύπου στην Ελλάδα από το 1946και μέχρι το παρόν 2022. Υπογραμμίζεται ότι, για λόγους που γίνονται εύκολα αντιληπτοί, δεν κατέστη εφικτό να συμπεριληφθεί στο χρονοδιάγραμμα το σύνολο των μουσικών τίτλων της παρούσας έρευνας – εβδομήντα τρεις (73) σε αριθμό. Αντ’ αυτού, το διάγραμμα περιλαμβάνει τριάντα εννιά (39) τίτλους μουσικών περιοδικών και φανζίν, οι οποίοι, είτε συζητήθηκαν εκτενέστερα στην έρευνα, είτε κατέστη εφικτό να συλλεχθούν για αυτούς οι έστω βασικές πληροφορίες, ήτοι οι ημερομηνίες δημιουργίας και αναστολής της λειτουργίας τους.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ότι η χρονολογία 2022 στο παρακάτω διάγραμμα, είναι καταληκτική μόνο σε ό,τι αφορά την έρευνα και όχι την πορεία έκδοσης των εντύπων. Το χρονοδιάγραμμα είναι προσβάσιμο μέσω online υπηρεσίας ανάρτησης εικόνων στη διεύθυνση url: https://postimg.cc/R62WfGpn και παρέχει τη δυνατότητα προβολής, ανάληψης και κοινοποίησης της εικόνας – timeline.

Απολογισμός για τον μουσικό περιοδικό τύπο στην Ελλάδα

Μουσικά περιοδικά που κυκλοφορούν μέχρι σήμερα

Από τα τριάντα εννιά (39) μουσικά έντυπα που περιλαμβάνει το παραπάνω χρονοδιάγραμμα, διαπιστώνεται ότι μόλις τέσσερα (4) εξ αυτών κυκλοφορούν σήμερα. Ύστερα από τη συνολική καταγραφή της έρευνας, συνάγεται ότι το «Rolling Stone Greece» αποτελεί το πιο πρόσφατο εγχείρημα στον μουσικό περιοδικό τύπο, με την έναρξή του να χρονολογείται το 2021. Διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για ένα (1) από τα τέσσερα (4) μουσικά περιοδικά που κυκλοφορούν μέχρι σήμερα (2022) στον ελληνικό τύπο. Εκτός από το «Rolling Stone Greece», στον μουσικό περιοδικό τύπο εξακολουθούν να κυκλοφορούν μέχρι σήμερα και τα εξής τρία (3) έντυπα: Το «Metal Hammer & Heavy Metal» από το 1984, σημειώνοντας 36 χρόνια λειτουργίας, ο «Μετρονόμος» από το 2001, μετρώντας 21 χρόνια λειτουργίας και το περιοδικό «hxos + soundvision» (αποκλειστικά για τη στερεοφωνία πλέον), από το 1973, συμπληρώνοντας 49 χρόνια κυκλοφορίας. Τα τρία αυτά έντυπα («Metal Hammer», «Μετρονόμος», «hxos + soundvision») έχουν επεκταθεί στο online περιβάλλον και είναι προσπελάσιμα με τα εξής domain names (ονόματα χώρου): metalhammer.gr, metronomos.gr και hxosplus.gr αντίστοιχα.

Σε ό,τι αφορά το «hxos + soundvision» συγκεκριμένα, αυτό αποτελεί ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα «επαγγελματικού» μουσικού περιοδικού, γεγονός που αποδεικνύει και η επί 49 ετών διαδρομή τουστον εγχώριο τύπο, που το καθιστά ως το μακροβιότερο μουσικό έντυπο στην Ελλάδα μέχρι σήμερα. Το γεγονός ότι ο τίτλος του «Ήχου» εμφανίζεται μέχρι και σήμερα σε περίπτερα και μίνι μάρκετ της χώρας, έγκειται, μεταξύ άλλων, και στο γεγονός ότι ο ιδιοκτητης και τέως εκδότης του, Κώστας Καββαθάς, πούλησε το περιοδικό την εποχή που αυτό «δεν πήγαινε καλά», κάνοντας μία εμπορική κίνηση, η οποία αποδείχτηκε ζωτικής σημασίας για τη συνέχεια της έκδοσης τα επόμενα χρόνια. Ωστόσο, όπως συμβαίνει και με άλλα έντυπα, έτσι και το «hxos + soundvision», δεν έχει σήμερα τις ίδιες πωλήσεις με αυτές που είχε σε προηγούμενες δεκαετίες και, συγκεκριμένα, μεταξύ των ετών 1970 – 1990.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα δεδομένα στον μουσικό περιοδικό τύπο είναι πλέον διαφορετικά σε σχέση με τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ο μουσικός τύπος τις δεκαετίες 1970, 1980, αλλά και για ένα διάστημα τη δεκαετία του 1990, γνώρισε μεγάλη άνθηση και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο σε ό,τι αφορά την στήριξη και ανάδειξη της εγχώριας μουσικής σκηνής, αλλά και την ενημέρωση των μουσικόφιλων και αναγνωστών του. Ως εκ τούτου, τα περιοδικά απολάμβαναν τότε μεγαλύτερη απήχηση, το αναγνωστικό τους κοινό ήταν πιο πολυπληθές και αρκετά πιο «συμπαγές», το έδαφος για τη δημιουργία τους ήταν πολύ πιο «εύφορο» και το δυναμικό τους αρκετά πιο διευρυμένο. Ενδεικτική ως προς το τελευταίο είναι η «εικόνα» της συντακτικής ομάδας ενός μεγάλου περιοδικού με σταθερούς αναγνώστες τις δεκαετίες 1970 – 1980, στο οποίο και απασχολούνταν από 20 έως 25 εξειδικευμένοι συντάκτες, ο καθένας από τους οποίους είχε τον δικό του, ξεχωριστό ρόλο. Από αυτούς, άλλοι έγραφαν τις δισκοκριτικές, άλλοι ήταν υπεύθυνοι για τα αφιερώματα, άλλοι έγραφαν για τη λαϊκή μουσική, για το ρεμπέτικο, για την τζαζ, για το blues, για το ροκ. Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, Γιάννη Αλεξίου, το Τμήμα σύνταξης ενός περιοδικού το 1973 ή το 1980, ήταν πολύ μεγαλύτερο σε σχέση με ένα αντίστοιχο Τμήμα το 2005 ή το 2022. Παρότι, λοιπόν, εξακολουθούν να κυκλοφορούν μουσικά περιοδικά το 2022, αν και λίγα σε αριθμό, αυτά φαίνεται να λειτουργούν με διαφορετικούς όρους και με μικρότερο δυναμικό σε σχέση με τις δεκαετίες 1970 – 1990. Συνέπεια αυτής της αλλαγής είναι και η αισθητά μικρότερη – σε έκταση και σε σελίδες – ύλη, την οποία δημοσιεύει σήμερα ένα μουσικό έντυπο. Ο υπεύθυνος για την ύλη ενός περιοδικού καλείται σήμερα να καλύψει 9 με 10 σελίδες του μουσικού τμήματος, «οι οποίες παλαιότερα αποτελούσαν ένθετο μαζί με ένα ολόκληρο περιοδικό περίπου 60 σελίδων (!)».

Με τον περιοδικό τύπο να βιώνει σήμερα μία βαθιά κρίση, συνέχεια των προηγούμενων χρόνων, η φθορά που υπέστησαν και τα μουσικά περιοδικά, περιγράφεται ως «συντριπτική». Όπως θα δούμε παρακάτω, αφότου πρωτίστως κάνουμε μία σύντομη επισκόπηση της γενικότερης κρίσης στον τύπο, από το 2000 έως και το 2017, η «αυλαία» των ελληνικών μουσικών εντύπων σταδιακά «πέφτει», με αποκορύφωμα την τριετία 2010 – 2012, όπου αυτά κλείνουν το ένα πίσω από το άλλο.

«Όταν πέφτει η αυλαία»: Η έντυπη δημοσιογραφία σε κρίση

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, την περίοδο από το 2010 μέχρι και το 2017, τουλάχιστον εννέα (9) ελληνικά μουσικά έντυπα αναστέλλουν τη λειτουργία τους, γεγονός που, κατά τα φαινόμενα, οφείλεται σε έναν συνδυασμό παραγόντων: την παγκόσμια οικονομική ύφεση στην οποία έχει περιέλθει και η Ελλάδα (2007 – 2009), την κρίση στον χώρο των εκδόσεων και τη μείωση των διαφημιστικών εσόδων, την παρεπόμενη «ασυνέπεια», δυσκολία έως και αδυναμία στις πληρωμές, καθώς και την πτώση των πωλήσεων, η οποία γίνεται ιδιαίτερα αισθητή εκείνα τα χρόνια, όχι, όμως, απαραίτητα για το σύνολο των εκδόσεων. Σε δεύτερο χρόνο, πρόκειται για μία δεκαετία στην οποία το διαδίκτυο και οι ψηφιακές τεχνολογίες εξαπλώνονται αρκετά γρήγορα, γεγονός που συμβάλλει με τον τρόπο του στη σταδιακή απαξίωση του εντύπου.

Ο κυριότερος παράγοντας σε ό,τι αφορά την «παρακμή» της έντυπης δημοσιογραφίας γενικότερα (εφημερίδες και περιοδικά), συμπαρασύροντας προφανώς και τον ειδικό τύπο, τα μουσικά έντυπα στη συγκεκριμένη περίπτωση, ήταν ηοικονομική κρίση. Με την έναρξη της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης το 2008και τη δραματική πτώση των εσόδων που ακολούθησε, η αναταραχή στον κλάδο της δημοσιογραφίας σταδιακά αυξανόταν, καθώς οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί περιόριζαν το προσωπικό και τους προϋπολογισμούς τους προκειμένου να μειώσουν το κόστος. Με το 2009 να περιγράφεται ως«η χρονιά της κρίσης για τον τύπο», το μέλλον της έντυπης δημοσιογραφίας προμηνύεται από αρκετά έως εξαιρετικά δύσκολο. Η οικονομική ύφεση φέρεται να «γονάτισε» μερικές από τις μεγαλύτερες εφημερίδες στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, οδηγώντας τες σε μεγάλα λειτουργικά και οικονομικά «αδιέξοδα» με κόστος την απώλεια χιλιάδων θέσεις εργασίας. Οι εφημερίδες προχώρησαν σε δραστικές περικοπές των εξόδων λειτουργίας, έκλεισαν τα γραφεία τους στο εξωτερικό, «κατήργησαν» ανταποκριτές, έβαλαν σε υποθήκη τα περιουσιακά τους στοιχεία, κάποιες από αυτές «πέρασαν» στο διαδίκτυο, ενώ άλλες ανέστειλαν εντελώς τη λειτουργία τους. Μεγάλοι εκδοτικοί οργανισμοί στις ΗΠΑ ανακοίνωσαν, ο ένας μετά τον άλλον, τη χρεοκοπία τους, την επικείμενη πώλησή τους ή – στην καλύτερη – δραστικές περικοπές στα έξοδά τους και μαζικές απολύσεις. «Σε μια απελπισμένη προσπάθεια να αντιμετωπίσουν τη χρηματοπιστωτική κρίση που έχει άμεσες επιπτώσεις στη βασική πηγή εσόδων τους, δηλαδή στα διαφημιστικά έσοδα, η μία μετά την άλλη σημαντικές αμερικανικές εφημερίδες συρρικνώθηκαν ταχέως, ενώ κάποιες από αυτές καταφεύγουν στην ύστατη λύση της χρεοκοπίας».

Όπως ήταν αναμενόμενο, η οικονομική κρίση έπληξε και τον ελληνικό τύπο, με εφημερίδες και περιοδικά να βλέπουν τις κυκλοφορίες τους να «πέφτουν» και τα διαφημιστικά τους έσοδα να μειώνονται. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ένωσης Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών, οι πρωινές ελληνικές εφημερίδες το 2008 κατέγραψαν μείωση στις πωλήσεις τους της τάξης του 15,37% σε σύγκριση με το 2007. Ανάλογη ήταν η μείωση που κατέγραψαν και οι απογευματινές εφημερίδες (15,43%), ενώ οι πωλήσεις των κυριακάτικων φύλλων μειώθηκαν κατά 17,17%. Ωστόσο, το πιο ανησυχητικό σημάδι αυτής της κρίσης ήταν η μείωση των διαφημιστικών εσόδων, η οποία και έπληξε όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Τον Φεβρουάριο του 2009, η διαφημιστική δαπάνη στις εφημερίδες μειώθηκε κατά 22,60% σε σύγκριση με τον Ιανουάριο του 2008, ενώ η συνολική δαπάνη μειώθηκε κατά 13,5%. Ως εκ τούτου, σημειώθηκε μία σειρά από αλλαγές σε διάφορες εφημερίδες, αρκετές από τις οποίες, μάλιστα, διέκοψαν την κυκλοφορία ένθετων εντύπων που συνόδευαν μέχρι πρότινος την έκδοσή τους. Επιπλέον, μεγάλες εφημερίδες της εποχής προχώρησαν σε σποραδικές απολύσεις, μειώσεις αποδοχών, περικοπές στα έξοδα και σχέδια εθελούσιας εξόδου, ενώ σε πολλά περιοδικά σημειώθηκαν μειώσεις στις αμοιβές των εξωτερικών συνεργατών.

Ανάμεσα στις σημαντικότερες συνέπειες της κρίσης του εντύπου, ήταν και το κόστος σε θέσεις εργασίας, οι απώλειες δηλαδή σε ό,τι αφορά το ανθρώπινο δυναμικό σε εφημερίδες και περιοδικά. Σύμφωνα με τον Γιάννη Αλεξίου, δημοσιογράφο σε περιοδικά και εφημερίδες, όπως η «Βραδυνή», οι πρώτοι που επλήγησαν από την κρίση του τύπου στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα να χάσουν τη δουλειά τους σε εφημερίδες και περιοδικά, ήταν οι μουσικοί συντάκτεςκαι οι φωτογράφοι, ενώ ακολούθησαν οι αρθρογράφοι και οι σκιτσογράφοι. Σε ό,τι αφορά το «πλήγμα» που υπέστησαν οι φωτογράφοι, αυτό φαίνεται να οφείλεται και στο γεγονός ότι είχε μεσολαβήσει η εξάπλωση του διαδικτύου και των ψηφιακών τεχνολογιών. Δεδομένου, λοιπόν, ότι αναπτύχθηκε συνεργασία των εφημερίδων με ειδησεογραφικά πρακτορεία, όπως το «Associated Press» και το «Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων» (ΑΠΕ – ΜΠΕ), οι εφημερίδες αντλούσαν φωτογραφίες από αυτά και, επομένως, δεν χρειαζόταν πια να έχουν στο δυναμικό τους και να μισθώνουν φωτογράφους. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της εφημερίδας «Βραδυνή», η οποία το 1997 διέθετε Τμήμα που αποτελούνταν από δεκαεπτά (17) φωτογράφους, με επικεφαλής τον Αριστοτέλη Σαρρηκώστα. Σύμφωνα με τον Γιάννη Αλεξίου, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα και, αφότου έχει ξεκινήσει η συνεργασία της εφημερίδας με το ΑΠΕ – ΜΠΕ, «δεν έμεινε κανένας. Σου λέει “πληρώνουμε το ΑΠΕ, δεν χρειαζόμαστε φωτογράφους, παίρνουμε από εκεί φωτογραφίες”».

Σύμφωνα με τον Αλεξίου, το ίδιο συνέβη και με πολλούς μουσικούς συντάκτες και μουσικοκριτικούς, όπως ο Αργύρης Ζήλος, οι οποίοι εκείνη την περίοδο έχασαν τη δουλειά τους. «Απαξιώθηκε η κριτική, δεν χρειαζόταν πλέον. Έκλεισαν και οι δισκογραφικές εταιρείες, δεν έβγαιναν δίσκοι, οπότε δεν χρειαζόταν κιόλας πια να κάνεις κριτική ενός δίσκου».

Στο «απόγειο» της κρίσης: Μουσικά περιοδικά που έκλεισαν ανάμεσα στα έτη 2010 – 2017

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η κρίση στον μουσικό τύπο δεν αποτελεί «μεμονωμένο» φαινόμενο ή κάποια έκφανση της ελληνικής «ιδιαιτερότητας». Αντιθέτως, η κρίση στην οποία περιέρχονται και τα ελληνικά μουσικά περιοδικά από τις αρχές του 21ου αιώνα, θα πρέπει μάλλον να ειδωθεί και νοηθεί ως οργανικό μέρος της συνολικής κρίσης που καταγράφεται παγκοσμίως στον έντυπο τύπο, σε εφημερίδες και περιοδικά.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η «ζημιά» που υπέστησαν και τα ελληνικά μουσικά περιοδικά περιγράφεται ως «συντριπτική». Όπως αποτυπώνεται και στο χρονοδιάγραμμα που παρεμβλήθηκε παραπάνω, από το 2010 έως το 2017, κλείνουν αρκετά έντυπα του είδους, ενώ η ύφεση γίνεται εμφανής και φαίνεται να κορυφώνεται κυρίως ανάμεσα στα έτη 2010 – 2012.

Τα εννέα (9) υπό εξέταση ελληνικά μουσικά έντυπα που ανέστειλαν τη λειτουργία τους ανάμεσα στα έτη 2010 – 2017 ήταν τα εξής: το «Rock Hard» και το «Όασις» το 2010, το «Δίφωνο» το 2011, το «Ποπ & Ροκ», το «Ποπ Κορν» και το «Πάλκο» το 2012, το «Jazz και Τζαζ» το 2013, το «Πίστα» το 2014 και, τέλος, το «Sonic» το 2017.

Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, παρακάτω μία σύνοψη των λόγων για τους οποίους τα εξεταζόμενα μουσικά έντυπα ανέστειλλαν τη λειτουργία τους εκείνη την περίοδο.

Αρχικά, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, τα περιοδικά «Όασις» (2008 – 2010), «Δίφωνο» (1995 – 2011) και «Ποπ & Ροκ» (1978 – 2012), ανήκαν στην ίδια εκδοτική εταιρία (BESTEND AΝΩΝΥΜΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ), η οποία, εξαιτίας οικονομικών προβλημάτων στον όμιλο του Κώστα Γιαννίκου και πτώχευσης της Bestend, υποβλήθηκαν σε κλείσιμο. Μάλιστα, το 2011, όταν ανακοινώθηκε η αναστολή λειτουργίας του περιοδικού «Δίφωνο», οι εργαζόμενοί του εξέδωσαν ένα δελτίου τύπου, στο οποίο ανέφεραν – μεταξύ άλλων – ότι η εν λόγω «απόφαση έρχεται σε συνέχεια του κλεισίματος των εντύπων “Ποπ & Ροκ” και “Όασις” που ανήκουν στην ίδια εταιρεία». Στην ανακοίνωση διαμαρτυρίας τους, οι εργαζόμενοι γνωστοποιούσαν ότι «παρέμεναν απλήρωτοι για μήνες», «απαιτούσαν τα δεδουλευμένα τους» και εκδήλωναν την πρόθεσή τους να «αγωνιστούν με κάθε πρόσφορο μέσο για την συνέχιση της έκδοσης». Η είδηση δημοσιεύτηκε σε άρθρο στον ηλεκτρονικό τύπο στις 9 Ιανουαρίου του 2011, στο οποίο αναγράφονται και σχολιάζονται τα εξής: «Μετά από 15 χρόνια συνεχούς παρουσίας στα μουσικά πράγματα της χώρας, το μουσικό περιοδικό Δίφωνο προχώρησε σε αναστολής της λειτουργίας του. Το Δίφωνο είναι πιθανότατα ένα ακόμα θύμα της κρίσης που επικρατεί στον εκδοτικό χώρο. […]».

Τη δύσκολη αυτή για τον μουσικό τύπο περίοδο, κατά την οποία τα έντυπα του ομίλου Γιαννίκου ανέστειλαν τη λειτουργία τους, μνημονεύει σε διαδικτυακό του άρθρο το 2014, ο Θανάσης Γιώγλου, μουσικός αρθρογράφος και συνεργάτης του «Όασις»: «Δεν πάνε πολλά χρόνια από το πρωινό της 21ης Μαΐου του 2010 – μόλις τρεις εβδομάδες μετά την ανακοίνωση του τότε πρωθυπουργού, για την ένταξη της χώρας στο ΔΝΤ – όταν ο φίλος και συνοδοιπόρος Κώστας Μπαλαχούτης μου ανακοίνωνε με λύπη από το τηλέφωνο πως το περιοδικό “Όασις”, στο οποίο εκείνος διηύθυνε και ο υπογράφων ήταν σταθερός συνεργάτης, “κατέβαζε ρολά”…. Οι λόγοι; Γνωστοί και συνηθισμένοι… Η κρίση, η πτώση των πωλήσεων κλπ….  Ύστερα από ενάμιση χρόνο και μετά από πολλές περιπέτειες, τον ίδιο δρόμο ακολούθησε και το “Δίφωνο”, περιοδικό που, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, εξέδιδε ο ίδιος εκδοτικός οργανισμός… Θυμάμαι με πόση αγωνία περιμέναμε (εγώ και πολλοί άλλοι “ομοιοπαθείς”), να φτάσει η μέρα της κυκλοφορίας των αγαπημένων μουσικών περιοδικών» […].

Ένα ακόμη μουσικό περιοδικό που ανέστειλε την έντυπη έκδοσή του κατά τη διάρκεια της τριετίας 2010 – 2012, εξαιτίας οικονομικών προβλημάτων και αδυναμίας πληρωμών, ήταν και το «Rock Hard». Το έντυπο για τη heavy metal κατέβασε «ρολά» σε μία περίοδο όπου το διαδίκτυο έχει ήδη αρχίσει να εξαπλώνεται και διατρέχει σε σημαντικό βαθμό την καθημερινότητα των μουσικόφιλων. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον εκδότη του «Rock Hard», Σάκη Φράγκο, η μουσική εκείνη την περίοδο ήταν «ήδη “χτυπημένη” από το downloading», την ίδια στιγμή που οι δισκογραφικές εταιρείες δεν επένδυαν στις κυκλοφορίες τους, οπότε δεν έβαζαν τόσες πολλές διαφημίσεις. Οι διαφημίσεις άλλωστε αποτελούσαν και τη βασική πηγή κέρδους για το περιοδικό, επομένως, η έλλειψη διαφήμισης εκείνη την περίοδο, σηματοδότησε και το μεγαλύτερο πρόβλημα. Με το ίδιο πρόβλημα, μάλιστα, φαίνεται να ήρθε αντιμέτωπο και το περιοδικό «Jazz & Τζαζ» του εκδότη Γιώργου Χαρωνίτη. Σύμφωνα με τον ίδιο, το περιοδικό «αναγκάστηκε να κλείσει» το 2013, λόγω ανυπέρβλητης δυσκολίας σε ό,τι αφορά τη διαφήμιση.

Στο σημείο αυτό εντοπίζουμε ένα κοινό στοιχείο σε ό,τι αφορά την απόφαση των δύο μουσικών εντύπων να αναστείλουν τη λειτουργία τους. Σύμφωνα με τους εκδότες τους πάντα, τόσο το «Rock Hard», όσο και το «Jazz & Τζαζ», σταμάτησαν να κυκλοφορούν σε έντυπη μορφή, το 2010 το πρώτο, το 2013 το δεύτερο, όχι λόγω κακής κυκλοφορίας, αλλά εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν κατέστη εφικτό να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της διαφήμισης. Άλλωστε, οι διαφημίσεις στις σελίδες ενός περιοδικού αποτελούν και τη βασικότερη προϋπόθεση για τον βιοπορισμό και τη συνέχεια κυκλοφορίας του. Ωστόσο, πέρα από την έλλειψη διαφημιστικών εσόδων, το γενικότερο οικονομικό κλίμα που έχει αφήσει στο πέρασμά της η κρίση, σε συνδυασμό με την απουσία άλλων πηγών χρηματοδότησης πέραν των ίδιων των συντελεστών τους, φαίνεται να αποτέλεσαν τους επιπλέον παράγοντες που συνέβαλαν στην απόφαση των εντύπων να αναστείλουν οριστικά την κυκλοφορία τους.

Δεδομένου ότι, μεταξύ άλλων, και τα περιοδικά «Ποπ & Ροκ», «Ποπ Κορν», «Δίφωνο, «Πάλκο» και «Πίστα» έχουν σταματήσει να κυκλοφορούν ανάμεσα στα έτη 2012 – 2014, φαίνεται πως η κρίση που περνά ο μουσικός περιοδικός τύπος είναι πλέον προφανής. Με τα διαφημιστικά έσοδα να αποτελούν «είδος προς εξαφάνιση», την οικονομική ευρωστία των εκδοτών να «σπανίζει» και τη συνέπεια στις πληρωμές να «εξασθενεί», η εποχή όπου τα μουσικά περιοδικά «άνθιζαν» φαίνεται να αποτελεί παρελθόν για την εκδοτική πραγματικότητα από τις αρχές του 21ου αιώνα και μέχρι σήμερα.

Περιοδικός τύπος σε κρίση: Συνολικές πωλήσεις εντύπων τα έτη 2015 – 2018 (Γραφήματα)

Όπως διαπιστώθηκε, η κρίση του έντυπου τύπου δεν αποτελεί ελληνικό φαινόμενο, αλλά μία παγκόσμια πραγματικότητα που οφείλει την ύπαρξή της σε έναν συνδυασμό παραμέτρων: αφενός, όπως είδαμε, στην οικονομική κρίση και σε ό,τι αυτή συνεπάγεται (μείωση διαφημιστικών εσόδων, πτώση πωλήσεων, ασυνέπεια πληρωμών, περικοπές μισθών, απολύσεις προσωπικού), αφετέρου στην εξάπλωση του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών, οι οποίες επηρέασαν και εξακολουθούν να επηρεάζουν και τον ελληνικό μουσικό τύπο. Σε αυτή την κρίση που έχει πάρει διεθνείς διαστάσεις, εφημερίδες και περιοδικά σταδιακά «εξαφανίζονται» από τα μέχρι πρότινος σημεία διανομής τους, ενώ την ίδια στιγμή, ακόμα και μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι αναστέλλουν οριστικά τη λειτουργία τους.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ), τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία μεγάλη μείωση όσον αφορά τις πωλήσεις των ελληνικών περιοδικών. Την τάση αυτή διαπιστώνουμε μέσα από τα παρακάτω διαγράμματα, τα οποία απεικονίζουν τα ποσοστά πωλήσεων των ελληνικών περιοδικών, καθώς και τις πιο δημοφιλείς θεματολογίες που φαίνεται να επέλεξαν οι αναγνώστες τις χρονιές 2015 – 2018.

Όπως θα διαπιστώσουμε στους παρακάτω πίνακες, τα περιοδικά με θεματολογία τη μουσικήφαίνεται ναέχουν οριακές πωλήσεις τα έτη2015 – 2018.

Γράφημα 1. Συνολικές πωλήσεις περιοδικών ανά θεματολογία τα έτη 2015 και 2016

Πηγή στοιχείων: ΕΛΣΤΑΤ (2019).

Πιο συγκεκριμένα, κατά το έτος 2015 παρατηρείται συνολικά μείωση της τάξης του 19,79% στις πωλήσεις των περιοδικών όλων των κατηγοριών, όπως, για παράδειγμα στην κατηγορία περιοδικών σπιτιού – διακόσμησης κατά 56,74% και των ανδρικών περιοδικών, κατά 50,55%, σε σχέση τις αντίστοιχες πωλήσεις του έτους 2014.

Όπως παρατηρούμε στο Γράφημα 1, τα μουσικά περιοδικά το 2015 έρχονται στη 12η θέση σε σύνολο 16 ειδών περιοδικού τύπου/θεματολογιών, ενώ το 2016 βρίσκονται στην 11η θέση σε σύνολο 15 ειδών περιοδικού τύπου/θεματολογιών. Σύμφωνα με την ανωτέρω απεικόνιση, οι πωλήσεις των μουσικών εντύπων τα έτη 2015 και 2016 φαίνεται να είναι οριακές. Υπενθυμίζεται ότι την περίοδο 2010 – 2012, αναστέλλουν τη λειτουργία τους τρία (3) μουσικά περιοδικά της «BESTEND AΝΩΝΥΜΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ» («Όασις, «Δίφωνο», «Ποπ & Ροκ»), λόγω πτώχευσης της εκδότριας εταιρίας και οικονομικών προβλημάτων στον όμιλο Γιαννίκου.

Με βάση το Γράφημα 1, τα πιο δημοφιλή περιοδικά αναφορικά με τη θεματολογία το 2015 και 2016, είναι τα «τηλεοπτικά», τα «ποικίλης ύλης», τα «ελεύθερου χρόνου – ψυχαγωγίας», καθώς και τα «γυναικεία». Σημειωνεται ότι την περίοδο 2013 – 2014, οι  «ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΥΜΠΕΡΗ ΑΕ», καθώς και η «Imako Media S.A» του Πέτρου Κωστόπουλου οδηγήθηκαν σε πτώχευση.

Κατά το έτος 2016 και σε σύγκριση με το 2015, παρατηρείται κατά 9,0% μείωση στις συνολικές πωλήσεις περιοδικών, καθώς και σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες αυτών, με τις κυριότερες μειώσεις, σύμφωνα με το επίπεδο κυκλοφορίας τους, να σημειώνονται στην κατηγορία των «Γυναικεία» περιοδικά κατά 13,1% και «Τηλεοπτικά» περιοδικά κατά 6,3%. Όπως παρατηρούμε, η θεματολογία των περιοδικών με τις περισσότερες πωλήσεις παραμένει ίδια, ενώ επίσης σημειώνονται μειώσεις και αλλαγές στις υπόλοιπες κατηγορίες.

Σημειώνεται ότι το 2016 πραγματοποιείται ένα ακόμη «πλήγμα» στον χώρο των ελληνικών περιοδικών, καθώς ο όμιλος «ALPHA EDITIONS AE», διάδοχος εταιρεία της εταιρείας «ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΥΜΠΕΡΗ», κλείνει οριστικά.

Σύμφωνα, με την Ελληνική Στατιστική Αρχή, το 2016 σταμάτησαν να κυκλοφορούν και οι ξενόγλωσσες εφημερίδες που εκδίδονταν στη χώρα μας.

Γράφημα 2. Συνολικές πωλήσεις περιοδικών ανά θεματολογία τα έτη 2017 και 2018

Πηγή στοιχείων: ΕΛΣΤΑΤ (2019).

Σύμφωνα με τα Γραφήματα 1 και 2, το έτος 2017, σε σχέση με το 2016, παρατηρείται μείωση κατά 15,4% στις συνολικές πωλήσεις περιοδικών, καθώς και σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες αυτών, με μοναδική εξαίρεση τα μουσικά περιοδικά, οι πωλήσεις των οποίων καταγράφουν αύξηση κατά 6,7%.

Τέλος, αναφορικά με το έτος 2018, σε σχέση με το 2017, παρατηρείται μείωση κατά 9,4% στις συνολικές πωλήσεις περιοδικών, καθώς και σε όλες τις θεματικές κατηγορίες αυτών, με εξαίρεση τα παιδικά περιοδικά, όπου παρατηρείται αύξηση κατά 66,3%.

Η πτωτική τάση των πωλήσεων που καταγράφουν τα παραπάνω γραφήματα, δεν συναντάται μόνο στα περιοδικά, αλλά και στις εφημερίδες, δεδομένου ότι οι πολίτες στρέφονται πλέον περισσότερο στο διαδίκτυο για την ενημέρωση και ψυχαγωγία τους.

Σε ό,τι αφορά τα μουσικά περιοδικά, αυτά δεν φαίνεται να αποτελούν εξαίρεση στη γενικευμένη «φθορά» που υφίσταται συλλήβδην ο ελληνικός περιοδικός τύπος από το 2015 μέχρι σήμερα.

Ποιο το «αύριο»;

Η οικονομική ύφεση, η κρίση στον χώρο των εκδόσεων και η μείωση των διαφημιστικών εσόδων, αποτελούν, όπως είδαμε, τις κυριότερες αιτίες για την πτώση της «αυλαίας» των μουσικών περιοδικών. «Φταίει όμως μόνο η κρίση; Η ποιότητα του υλικού, τα συνοδευτικά cd – που για κάποιους είναι το πρώτο κριτήριο για να αγοράσουν ένα περιοδικό –  η ευκολία του διαδικτύου, δεν έπαιξαν το ρόλο τους; Άραγε σήμερα, υπάρχει ακόμα διαμορφωμένο ένα αγοραστικό κοινό, αρκετό για να στηρίξει μια νέα έντυπη έκδοση, όπως παλιότερα;», διερωτάταιο μουσικός αρθρογράφος, Θανάσης Γιώγλου, σε κείμενό του στον διαδικτυακό τύπο το 2014. Πράγματι, θα πρέπει ληφθεί σοβαρά υπόψιν και η παράμετρος εξάπλωσης των ψηφιακών τεχνολογιών και, συγκεκριμένα, η ανάδειξη του ηλεκτρονικού τύπου σε βασική πηγή ενημέρωσης για οτιδήποτε αφορά πλέον (και) τη μουσική. Αυτό γιατί το «κενό» που άφησαν πίσω τους τα μουσικά έντυπα, ήρθαν να καλύψουν, έως ένα βαθμό, τα ηλεκτρονικά μουσικά περιοδικά, τα κατά κόσμον «μουσικά portals».

Ωστόσο, στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, του newsfeed και του google news, όπου η πληροφορία μεταδίδεται από αναρίθμητες ενημερωτικές πηγές, καθίσταται δύσκολο πολύ συχνά ακόμα και να μνημονεύσει κανείς το όνομα του μέσου από το οποίο ενημερώθηκε για μία οποιαδήποτε είδηση. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τη «βαρύτητα» της μουσικής κριτικής και τη «βαριά» υπογραφή του συντάκτη τις δεκαετίες 1970 – 1990, όπου δεν υπήρχε ο ίδιος με σήμερα πλουραλισμός στην ενημέρωση, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι, η πληροφορία απολάμβανε τότε μίαν «άλλη αξία», όχι μεγαλύτερη, αλλά οπωσδήποτε διαφορετική.

Σε κάθε περίπτωση, τα μουσικά περιοδικά, οι δίσκοι βινυλίου, οι αφίσες και τα συλλεκτικά cds που έδιναν στους φιλόμουσους αναγνώστες τα έντυπα, αποτελούν «σημεία των καιρών» και λειτουργούν σήμερα ως χειροπιαστές αποδείξεις μιας εποχής στην οποία το έντυπο είχε άλλη δυναμική. Αυτό δεν σημαίνει ότι η εποχή αυτή έχει χάσει την «αίγλη» της, αλλά ούτε και τη θέση της στο συλλογικό συνειδητό. Πέρα από μία διαπίστωση «πρακτικότητας», ότι, για όσους υπήρξαν συλλέκτες, τα περιοδικά «πιάνουν» σήμερα πολύ χώρο (!) σε δωμάτια, ντουλάπες, βιβλιοθήκες και υπόγεια, όπως συνάγεται από τις βιωματικές τους αφηγήσεις, πρόκειται για μία εποχή που πράγματι προκαλεί νοσταλγία και αναστοχασμό για όσους κρατούν ζωντανή την ανάμνηση της αγωνίας για το πότε θα κυκλοφορήσει το νέο τεύχος.

Ωστόσο, για τον εάν η εποχή του μουσικού τύπου έχει παρέλθει, καθώς και για το εάν τα μουσικά περιοδικά τείνουν να εξελιχθούν σε «είδος προς εξαφάνιση» τα επόμενα χρόνια, δεν μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα, ούτε είναι δουλειά μας να κάνουμε προγνώσεις. Οφείλουμε, ωστόσο, να αναγνωρίσουμε και να παραδεχτούμε ότι η έντυπη δημοσιογραφία διανύει σήμερα μία περίοδο βαθιάς κρίσης, απόρροια εν μέρει της ανόδου των ψηφιακών τεχνολογιών και της ριζικής αλλαγής στον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε, ενημερωνόμαστε και μαθαίνουμε για τον κόσμο. Ο μουσικός περιοδικός τύπος δεν θα μπορούσε να αποτελεί «εξαίρεση» στην παραδοχή αυτή, δεδομένου ότι, εδώ και τουλάχιστον μία δεκαετία, έχει έρθει αντιμέτωπος με την ίδια πρόκληση.

Βιβλιογραφία – Συνεντεύξεις – Διαδικτυακές πηγές

Ελληνική βιβλιογραφία:

Μποζίνης, Ν. (2008), Ροκ παγκοσμιότητα και ελληνική τοπικότητα. Η κοινωνική ιστορία του ροκ στις χώρες καταγωγής του και την Ελλάδα, Αθήνα: Νεφέλη

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία:

V. Schmutz, A. Venrooij, S. Janssen, M. Verboord (2010), Change and Continuity in Newspaper Coverage of Popular Music since 1955: Evidence from the United States, France, Germany, and the Netherlands, Vol. 33, No. 4, October 2010, pp. 501–515, doi: 10.1080/03007761003694290.

Williams, R. (1976), Keywords: Α Vocabulary of Culture and Society, Λονδίνο: Croom Helm, σ. 87-93.

Silverman, M. (2014), Music Journalism στο Music in the Social and Behavioral Sciences: An Encyclopedia, (επιμ. William Forde Thompson), Los Angeles, CA: SAGE Publications, Inc., σ. 746-749.

Shuker, R. (1994), Understanding Popular Music, London: Routledge.

Hearsum, P. (2012), Music Journalism στο Specialist Journalism, (επιμ. Barry Turner, Richard Orange), Oxford: Routledge, σ. 107-123.

Τεύχη περιοδικών:

Περιοδικό «hxos + soundvision» (τεύχος 32), Φεβρουάριος 2022.

Περιοδικό «Sonik» (τεύχος 107), Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2017.

Περιοδικό «Rolling Stone Greece» (τεύχος 5), Απρίλιος 2022.

Περιοδικό «Μετρονόμος» (τεύχος 80), Οκτώβριος 2021 – Μάρτιος 2021.

Περιοδικό «Metal Hammer & Heavy Metal» (τεύχος 447), Μάρτιος 2022.

Συνεντεύξεις:

Προσωπική επικοινωνία με τον Γιάννη Αλεξίου, 22 Μαρτίου 2022.

Προσωπική επικοινωνία με τον Γιώργο Χαρωνίτη, 25 Μαρτίου 2022.

Προσωπική επικοινωνία με τον Θανάση Συλιβό, 4 Απριλίου 2022.

Προσωπική επικοινωνία με τον Σάκη Φράγκο, 4 Ιουνίου 2022.

Προσωπική επικοινωνία με τον Φώντα Τρούσα.

Διαδικτυακές Πηγές:

Buchanan, R. (2019), “Rock stars are not our friends!” The wild story of CREEM magazine, America’s countercultural bible. Ανακτήθηκε από: https://www.nme.com/blogs/the-movies-blog/creem-magazine-documentary-film-boy-howdy-the-story-of-creem-magazine-2547992

Conner, Τ. & Jones, St.  (2014), «Art to Commerce: The Trajectory of Popular Music Criticism» στο IASPM Journal (οnline), vol.4, no.2, pp. 501 – 515, doi: http://dx.doi.org/10.5429/2079-3871(2014)v4i2.2en.

Jacke, C. & James, Μ. (2014), «Editorial Introduction: Music Journalism» στο IASPM Journal, Academia (οnline), vol.4, no.2, Ανακτήθηκε από academia (online): https://www.academia.edu/38893875/Editorial_Introduction_Music_Journalism.

Murschetz, P. (2013), Newspapers in Crisis. Can State Aid Turn the Tide? στο Murschetz, P. (Ed.), The Context, Structure and Purpose of the Book. In P. Murschetz (Ed.), State Aid for Newspapers. Theories. Cases. Actions (pp. 3-21), Ανακτήθηκε από academia (online): https://www.academia.edu/6303398/Newspapers_in_Crisis_Can_State_Aid_Turn_the_Tide.

Reynolds Simon C.W (2002), «Rock criticism» σε Encyclopedia Britannica (online). Ανακτήθηκε από https://www.britannica.com/topic.

BBC (2000), Melody Maker to merge with NME. Ανακτήθηκε από: http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/1070699.stm.

BBC (2018), Iconic NME magazine to end its weekly print edition. Ανακτήθηκε από: https://www.bbc.com/news/newsbeat-43318898.

Creem (2022, 11 June). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 13 Ιουνίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/Creem

Electronic music, (2022, 4 June). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 6 Ιουνίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/Electronic_music

Great Recession, (2022, 29 May). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 8 Ιουνίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Recession

Music journalism (2022, 6 June). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 7 Απριλίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/Music_journalism

New Journalism (2022, 23 May). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 7 Απριλίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/New_Journalism

NME, (2022, 29 Αpril). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 7 Απριλίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/NME#1970s

Website (2022, 2 June). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 18 Ιουνίου 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/Website

Αλεξίου, Γ. (2017), Νίκος Κοντογούρης: «Δύσκολοι καιροί για underground». Ανακτήθηκε από: https://www.ogdoo.gr/prosopa/synenteykseis/nikos-kontogoyris-dyskoloi-kairoi-gia-underground

Αλεξίου, Γ. (2018), Τα μουσικά περιοδικά που διαβάζαμε κι έγραψαν ιστορία. Ανακτήθηκε από: https://www.ogdoo.gr/erevna/thema/ta-mousika-periodika-pou-diavazame-ki-egrapsan-istoria

Βούλγαρη, Β. (2019), Ο ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΚΡΙΣΗ. Ανακτήθηκε από: https://helios.media.uoa.gr/datajour/?p=2307

Γαλάνης, Δ. (2009), Ο Τύπος στη χρονιά της κρίσης – Μεγάλοι εκδοτικοί οργανισμοί δηλώνουν χρεοκοπία, εφημερίδες προβαίνουν σε περικοπές, περιοδικά κλείνουν. Ανακτήθηκε από: https://www.tovima.gr/2009/03/01/culture/o-typos-sti-xronia-tis-krisis-megaloi-ekdotikoi-organismoi-dilwnoyn-xreokopia-efimerides-probainoyn-se-perikopes-periodika-kleinoyn/

Γιώγλου, Θ. (2014), Πού πήγαν τα μουσικά περιοδικά;. Ανακτήθηκε από: https://www.ogdoo.gr/erevna/thema/poy-pigan-ta-mousika-periodika

Ελληνιάδης, Σ. (2017), 1982: Η χρονιά που το «ντέφι» έκανε μπαμ! (Μέρος β΄). Ανακτήθηκε από: https://edromos.gr/defi-part-b/?amp

Κανελλόπουλος, Δ. (2021), Ερχεται το ελληνικό Rolling Stone με την «Εφημερίδα των Συντακτών». Ανακτήθηκε από: https://www.efsyn.gr/nisides/320078_erhetai-elliniko-rolling-stone-me-tin-efimerida-ton-syntakton

Καπέλλα, Ν. (2020), 15 χρόνια Rock Hard: O Σάκης Φράγκος μιλάει στο Oneman. Ανακτήθηκε από: https://www.oneman.gr/entertainment/rock-hard-sakis-fragkos/

Κατσαρού, Α. (2020), Ξεφυλλίζοντας μουσικά περιοδικά. Ανακτήθηκε από https://www.distaffmagazine.com/mikresistories/3421829

Κριντζάς, Β. (2011), Αργύρης Ζήλος: Εγώ τη μουσική δεν τη χρησιμοποιώ για απόλαυση. Τη χρησιμοποιώ για να ζήσω. Ανακτήθηκε από:

https://www.avopolis.gr/articles/25-xronia-avopolis/75086-argyris-zilos-ego-ti-mousiki-den-ti-xrisimopoio-gia-apolafsi-ti-xrisimopoio-gia-na-ziso

Κυττάρης, Ν. (2020), Tο τελευταίο ρεφρέν του Kώστα Mάνεση. Ανακτήθηκε από: https://palko.gr/5703-2/

M.Hulot (2016), Αργύρης Ζήλος: o πιο αυστηρός Έλληνας μουσικοκριτικός που υπήρξε ποτέ. Ανακτήθηκε από: 

https://www.lifo.gr/proswpa/athenians/argyris-zilos-o-pio-aystiros-ellinas-moysikokritikos-poy-ypirxe-pote

Μακρής, Γ. (2020), «Η ιστορία του ραδιοφωνικού σταθμού της αμερικανικής βάσης στο Ελληνικό». Ανακτήθηκε από:

https://www.ogdoo.gr/epikairotita/media/i-istoria-tou-radiofonikoy-stathmoy-tis-amerikanikis-vasis-sto-elliniko

Μεράκου, Σ. (1999), Ελληνικά Μουσικά Περιοδικά. Ανακτήθηκε από: https://dspace.mmb.org.gr/mmb/bitstream/123456789/23089/1/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC%20%CE%9C%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%AC%20%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BF%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%AC.pdf

Μπαϊρακτάρι, Ν. (2020), «Περιοδικό Πίστα: Εξαντλήθηκε και επανακυκλοφορεί»-Πώς ένα μουσικό έντυπο έγινε συνώνυμο του ελληνικού Πάσχα». Ανακτήθηκε από: https://popaganda.gr/art/periodiko-pista-exantlithike-ke-epanakiklofori-pos-ena-mousiko-periodiko-egine-sinonimo-tou-ellinikou-pascha/

Μπιλικάς, Γ. (Orfeus), Το Rock και οι Έλληνες – Η δεκαετία του ’70. Ανακτήθηκε από:  https://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=601

Μποσκοΐτης, Α. (2015), The Best of Αργύρης Ζήλος εν τάχει!. Ανακτήθηκε από: https://www.lifo.gr/culture/music/best-argyris-zilos-en-tahei

Μποσκοΐτης, Α. (2018), Στέλιος Ελληνιάδης: ο ακτιβιστής της ελληνικής μουσικής. Ανακτήθηκε από: https://www.lifo.gr/proswpa/athenians/stelios-elliniadis-o-aktibistis-tis-ellinikis-moysikis

Ξαγάς, Α. (2021), Αργύρης Ζήλος: Η μουσική σήμερα είναι πλουσιότερη σε προτάσεις και δυνατότητες παρά ποτέ. Ανακτήθηκε από: http://www.mic.gr/synenteyxi/argyris-zilos-i-moysiki-simera-einai-ploysioteri-se-protaseis-kai-dynatotites-para-pote

Ριχάρδος, Α., ΗΛΙΑΝΑ ΝΟΕΑ: ΑΠΟ ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ PURPLE OVERDOSE ΣΤΙΣ ΓΚΑΛΕΡΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ. Ανακτήθηκε από: http://www.rockmachine.gr/2018/02/purple-overdose_15.html

Ρουμελιώτη Φ. (2018), Μουσικό Φανζίν (Miz Maze). Ανακτήθηκε από: https://www.apenantioxthi.com/2018/07/mousiko-fanzine-miz-maze.html

Σούζας, Ν. (2014), Τι είναι τα fanzines; Από την απρόσκοπτη προσωπική έκφραση στη συγκρότηση νέων μορφών κοινωνικότητας. Ανακτήθηκε από: : https://fanzines.gr/%CF%84%CE%B9-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B1-fanzines-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CE%BA%CE%BF%CF%80%CF%84%CE%B7-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%89

Σταματίνης, Ν., (2021), «Εμείς δεν είμαστε εδώ περαστικοί»: Ένα μεσημέρι στο γραφείο του Metal Hammer. Ανακτήθηκε από: https://www.oneman.gr/afieromata/emeis-den-eimaste-edo-perastikoi-ena-mesimeri-sto-grafeio-tou-metal-hammer/

Τζαννάτου, Ε. (2017), Η νέα ζωή του θρυλικού fanzine Merlin’s Music Box. Ανακτήθηκε από: https://popaganda.gr/art/merlins-music-box/

Τζαννάτου, Ε. (2017), Πώς είναι να βγάζεις ένα μουσικό fanzine σήμερα στην Αθήνα;. Ανακτήθηκε από: https://popaganda.gr/art/gew-gaw-fanzine/

Τζαννάτου, Ε. (2022), Το Creem, «το μοναδικό rock ‘n’ roll περιοδικό της Αμερικής», επιστρέφει. Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/culture/music/561900343/to-creem-to-monadiko-rock-n-roll-periodiko-tis-amerikis-epistrefei/

Τρούσας, Φ. (2019), Pop Eleven: Πώς το δισκάδικο των αδερφών Φαληρέα άλλαξε τη μουσική στην Ελλάδα των ’70s. Ανακτήθηκε από: https://www.lifo.gr/culture/music/pop-eleven-pos-diskadiko-ton-aderfon-falirea-allaxe-ti-moysiki-stin-ellada-ton-70s

Τρούσας, Φ. (2022), Rollin Under: Γιατί ήταν σημαντικό το ’80s φάνζιν του Μπάμπη Αργυρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.lifo.gr/culture/music/rollin-under-giati-itan-simantiko-80s-fanzin-toy-mpampi-argyrioy

Τρούσας, Φ. (2014), ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΣΟΓΚΑΣ η ποπ ως αντικομμουνιστικό ιδεολόγημα, [Δισκορυχείον / Vinylmine], Ανακτήθηκε από: https://diskoryxeion.blogspot.com/2014/02/blog-post_25.html

Electric Looser, Περιοδικο «Σωου» Γεναρης 1971. Ανακτήθηκε από: http://spychedelicsally.blogspot.com/2014/01/1971.htm

Mygdanis, S. (2013), Το γλωσσάρι των ιστοσελίδων!. Ανακτήθηκε από: https://etherlogic.gr/internet-marketing-glossary-websites/

Zacharopoulos, G., Συνέντευξη Dark Tranquilllity τεύχος 003 Ιανουάριος 1997. Ανακτήθηκε από: https://metalinvader.net/el/dark-tranquilllity/

and1 RetroAdept, Η ζωή πριν από 20 ή παραπάνω χρόνια… Περιοδικό ΠΟΠ ΚΟΡΝ, Ανακτήθηκε από: https://retromaniax.gr/threads/

Stefanosmaximos, Αργύρης Ζήλος: Ο πιο δυσνόητος δισκοκριτικός!, Ανακτήθηκε από:  https://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=Splatt_Forums&file=viewtopic&topic=24895#ixzz1QVzm7p75

Tragakis, Ν., (2018), ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΤΟΥΒΟΣ: «Έφυγε» ο ιδρυτής του Metal Hammer. Ανακτήθηκε από: https://www.metalhammer.gr/news/item/34173-metal-hammer

Tritou, P., Συνέντευξη με τους Agnes Vein. Ανακτήθηκε από: https://metalinvader.net/el/interview-with-agnes-vein/

Tsekas, G, Συνέντευξη με τους Sorrowful Winds. Ανακτήθηκε από: https://metalinvader.net/el/interview-with-sorrowful-winds/, 

ΑΠΕ – ΜΠΕ (2022), Επιστρέφει με έντυπη έκδοση και ψηφιακό αρχείο το περιοδικό Creem. Ανακτήθηκε από: https://www.amna.gr/life/article/652734/Epistrefei-me-entupi-ekdosi-kai-psifiako-archeio-to-periodiko-Creem

Μηχανή του Χρόνου, «Οι πειρατές των τρανζίστορ. Πως δημιουργήθηκε το φαινόμενο των ραδιοπειρατών που μετέδιδαν την “απαγορευμένη” ροκ μουσική. Το ραδιογωνιόμετρα, οι διώξεις και οι συλλήψεις». Ανακτήθηκε από: https://www.mixanitouxronou.gr/oi-peirates-ton-tranzistor-pos-dimioyrgithike-to-fainomeno-ton-radiopeiraton-poy-metedidan-tin-quot-apagoreymeni-quot-rok-moysiki/

ΠΑΛΚΟ (2021), Τα μουσικά περιοδικά που κυκλοφόρησαν μεταξύ 1970-2000. Ανακτήθηκε από: https://palko.gr/9427-2/

athensphotonews.gr, Τελευταίο τεύχος για το περιοδικό Δίφωνο. Ανακτήθηκε από: https://www.athensphotonews.gr/teleytaio-teyxos-gia-to-periodiko-difwno/

brainfood.gr, «Σχετικά με εμάς», Ανακτήθηκε από: https://brainfood.gr/sxetika-me-emas/

e-tetradio (2021), Άλλαξε «χέρια» ο τίτλος του «Ποπ&Ροκ». Ανακτήθηκε από:

https://www.e-tetradio.gr/Article/29545/allaxe-heria-o-titlos-toy-poprok

fanzines.gr, Τα zines των γκαραζιέρηδων! (2012), Ανακτήθηκε από: https://fanzines.gr/%cf%84%ce%b1-zines-%cf%84%cf%89%ce%bd-%ce%b3%ce%ba%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%b6%ce%b9%ce%ad%cf%81%ce%b7%ce%b4%cf%89%ce%bd,

fanzines.gr, (2010), Gew-Gaw. Ανακτήθηκε από: https://fanzines.gr/psychedelic-gew-gaw

libertarianarchive.gr (Ελευθεριακό Ψηφιακό Αρχείο), Ιδεοδρόμιο: αδέσμευτο περιοδικό πολιτικής δράσης και κουλτούρας (2), Ανακτήθηκε από: https://libertarianarchive.gr/archive/item/12736?lang=el

Metal Invader, Συνέντευξη με τους Slayer – Ιούλιος 1998 – Τεύχος 0021. Ανακτήθηκε από: https://metalinvader.net/el/interview-with-slayer-july-1998-issue-0021/

Protasis Music, Κώστας Μάνεσης, Ανακτήθηκε από: https://www.protasismusic.gr/el/artist/73?fbclid=IwAR0VGMfGhVpXofyw2racmHRffQfisqbwbWmltox8IyDTR1LikFlkEwOEGLgr

Parallaxi (2022), Πέθανε ο σπουδαίος Μπάμπης Αργυρίου, Ανακτήθηκε από: https://parallaximag.gr/pethane-spoudaios-mpampis-argyriou-129909

Retromaniax, Περιοδικό «ΣΤΕΡΕΟ», Τεύχος 121, 1985. Ανακτήθηκε από: https://retromaniax.gr/threads/Περιοδικό-ΣΤΕΡΕΟ.30012/

Schooligans (2002), ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ: «Καλή μουσική είναι αυτή που ΔΕΝ παίζει η τηλεόραση». Ανακτήθηκε από: https://www.schooligans.gr/articles/304 

Vertigo (2008), Rollin Under fanzine. Ανακτήθηκε από: https://backtomono.wordpress.com/2008/09/14/rollin-under-fanzine/

45worlds.com, Μουσικά Θέματα, Ανακτήθηκε από: http://www.45worlds.com/magazine/issue/4

45worlds.com, Στις Σκιές του Β – 23, Ανακτήθηκε από: http://www.45worlds.com/magazine/issue/23-0

45worlds.com, Rock Jam, Ανακτήθηκε από: http://www.45worlds.com/magazine/issue/rock-jam-2,

Θέμης Γεωργαντάς (2021, 19 Οκτωβρίου). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 7 Απριλίου 2022, από el.wikipedia.org/wiki/Θέμης_Γεωργαντάς

Μιχάλης Κουμπιός (2017, 12 Μαΐου). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 30 Μαΐου 2022, από https://el.wikipedia.org/wiki/Μιχάλης_Κουμπιός

Ποπ & Ροκ, (2022, 30 Μαρτίου). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 12 Μαΐου 2022, από el.wikipedia.org/wiki/Ποπ_%26_Ροκ

Ρομάντσο (περιοδικό), (2022, 27 Μαΐου). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 2 Ιουλίου 2022, από el.wikipedia.org/wiki/Ρομάντσο_(περιοδικό)

Φανζίν, (2021, 20 Δεκεμβρίου). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε: 28 Απριλίου 2022, από https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%B1%CE%BD%CE%B6%CE%AF%C